Nederlands verzet in de Tweede Wereldoorlog

Het Nederlands verzet in de Tweede Wereldoorlog is de verzamelnaam voor alle personen en groepen die tijdens de Tweede Wereldoorlog weerstand boden aan de Duitse bezetting van Nederland (1940-1945) en de Japanse bezetting van Nederlands-Indië (1942-1945). Het verzet kenmerkte zich in vergelijking met andere bezette landen door relatief weinig gewapend en gewelddadig verzet en een zeer succesvolle onderduik, die leidde tot een grote verzetsorganisatie, de LO (Landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers).

Definitie

Belangrijk is de definitie van 'verzet'. Door het ontbreken van een militaire traditie, wapenkennis en -vaardigheden plus de beschikking over wapens, gingen relatief weinig Nederlanders over tot actief gewelddadig of gewapend verzet. Daarnaast was er gedurende de oorlog een sterk groeiend aantal mensen, aanvankelijk Joden, en al snel ook andere Nederlanders, vooral jonge mannen zoals studenten of werklozen, die zich onttrokken aan Duitse maatregelen door onder te duiken. In de eerste decennia na de oorlog werd dit over het algemeen niet echt tot het verzet of zelfs maar de illegaliteit gerekend. Naarmate het aantal onderduikers echter steeg, eind september 1944 na de Spoorwegstaking en een grote golf nieuwe onderduikende stakers als gevolg daarvan, beliep het aantal meer dan 350.000, was ook een sterk groeiend aantal mensen betrokken bij de hulp aan hen.

De beroemdste onder hen is waarschijnlijk Walraven van Hall, die een illegale en in nazi-Europa unieke "sociale dienst" oprichtte, waaraan 2000 mensen meewerkten en die onderduikers van eten, voedselbonnen en identiteitspapieren voorzag, strijders aan geld voor wapens hielp en soms zelfs een financieel overschot had. Naast Van Hall zijn vooral bekend geworden Helena Kuipers-Rietberg ('tante Riek') en dominee Slomp ('Frits de Zwerver'), die de Landelijke Onderduikcentrale oprichtten om onderduikers onder te brengen en te helpen.

In de literatuur bestaat de neiging al deze helpers tot het verzet te rekenen. Hun aantal is nooit exact vastgesteld, maar moet om praktische redenen alleen al op meer dan 100.000 gesteld worden op het hoogtepunt van de onderduik - waarbij het uitgangspunt is dat 1 helper de zorg droeg voor ruim 3 onderduikers.

Anno 2010 bestaat echter de neiging om allen die zich actief of passief onttrokken aan of teweerstelden tegen de Duitse bezetters en hun medestanders uit onder meer de NSB, te kenschetsen als verzetsmensen, al was het alleen al omdat ook op bijvoorbeeld het simpele onderduiken zelf steeds forsere straffen stonden, die vaak niet onderdeden voor hulp geven aan onderduikers.

Relatief is er in geen land zoveel ondergedoken als in Nederland, en evenmin is er in een ander bezet land zoveel gestaakt. Stakingen in bedrijven waren een specifiek wapen van het communistisch verzet; de communisten organiseerden veel stakingen waar andersgezinden zich dan vaak bij aansloten. De omvangrijkste stakingen waren:

• de Februaristaking van 1941
• de studentenstaking van 1941
• de metaalstaking van februari 1941
• de April-meistakingen van 1943
• de Spoorwegstaking van september 1944.

Van Luxemburg en Denemarken zijn stakingen bekend, waarbij in beide landen lange jaren het idee bestond, dat zij ieder voor zich de enigen in heel bezet Europa waren geweest die ooit staakten. In de Nederlandse literatuur gelden stakers echter niet zonder meer als verzetsmensen. Bij de eerste staking, van metaalarbeiders in Amsterdam-Noord op 17 februari 1942, ging het om de verplichte tewerkstelling (Arbeitseinsatz) in Duitsland. Er was ook al een staking geweest voor een hogere uitkering aan werklozen.

Opvallend is wel, dat grote groepen Duitse militairen in Nederland zich nooit bedreigd hebben gevoeld tijdens de oorlog, wat een indicatie kan zijn voor de omvang en werking van het gewapend of gewelddadig verzet, dat overigens zeker de eerste twee jaar van de oorlog niet over wapenvoorraden van enige omvang kon beschikken. Daarnaast bood het dichtbevolkte, platte Nederland weinig gelegenheid voor verzetsbewegingen van grotere omvang zoals die in bijvoorbeeld Frankrijk (Maquis), Wit-Rusland (Bielski's) of Joegoslavië of Griekenland (partizanen) voorkwamen. Een lichte uitzondering vormden groepen die zich ophielden in de Noordoostpolder (bijnaam 'Nederlands Onderduikers Paradijs'), bosrijk Oost-Nederland, waar het verzet zelfs tijdens de oorlog een krijgsgevangenkamp voor Duitse militairen had (kamp Bernhard) en de ontoegankelijke Biesbosch, waar ook korte tijd Duitse krijgsgevangenen werden vastgehouden door het verzet.

Voorgeschiedenis

Op de dag van de capitulatie (14 mei 1940) week de voltallige Nederlandse ministerraad uit naar Londen. Een dag eerder was Koningin Wilhelmina hen al voorgegaan. In eerste instantie kwam het gezag in handen te liggen van de Nederlandse bevelhebber, generaal Winkelman. Na een korte periode van militair gezag werd de opperste macht in Nederland overgenomen door de Oostenrijkse nationaalsocialist dr. Arthur Seyss-Inquart. Hitler benoemde hem tot Reichskommissar für die besetzten niederländische Gebiete (kortweg: Rijkscommissaris). Een nieuwe ministerraad werd niet aangesteld; de secretarissen-generaal behielden de leiding over hun departement. Zij waren nu verantwoording verschuldigd aan Seyss-Inquart. De bestaande lagere overheden bleven in eerste instantie volledig intact. Het parlement werd buiten werking gesteld, of liever, als niet bestaand terzijde geschoven. Nederland was geen zelfstandige natie meer.

Het verzet

Na de Duitse capitulatie werden, althans in de Alblasserwaard, leden van de Landelijke Knokploegen die actief waren geweest in het verzet, opgenomen in de Prinses Irene Brigade.

De enige twee organisaties die onmiddellijk na de Duitse bezetting het ondergrondse verzet gingen organiseren waren de communisten in de CPN en de RSAP onder leiding van Henk Sneevliet. De CPN had al op 15 mei 1940 in het partijgebouw Parlando op het Frederiksplein in Amsterdam een vergadering van de partijleiding waar besloten werd om een ondergrondse organisatie van 2000 personen op te bouwen. Bij de opbouw werd gebruikgemaakt van adviezen van illegale communistische vluchtelingen uit Duitsland. Ze hebben zich van begin af aan verzet tegen de anti-joodse maatregelen. Een flink aantal leden was van joodse oorsprong. Ook de nieuwverkozen leider voor de ondergrondse CPN Paul de Groot had een joodse achtergrond.

Al direct na de Duitse machtsovername waren er ook niet-communisten die zich opmaakten om weerstand te bieden. De eerste van hen was Bernardus IJzerdraat. Met kettingbrieven en pamfletten werden de burgers opgeroepen het Duitse bewind niet te erkennen. Her en der werden plannen gesmeed om tot actie over te gaan. Uit krijgsgevangenschap teruggekeerde militairen namen met elkaar contact op.

Aanvankelijk was deze weerstand spontaan en (achteraf gezien) tamelijk naïef. Pas toen bleek dat de bezetter iedere vorm van protest of verzetsactie met harde hand vervolgde, werd men voorzichtiger en gingen sommigen ondergronds. Het fusilleren van achttien gevangenen (waaronder Bernardus IJzerdraat) op 13 maart 1941 was een grote schok, ook omdat hun vergrijpen niet verder waren gegaan dan kleine sabotagedaden, en geen Duitse slachtoffers hadden gekost. Tegelijk bracht het ook meer mensen in het geweer. Tijdens de oorlog zijn in totaal ruim 3000 Nederlanders gefusilleerd, bijna allemaal verzetsmensen.

De aanleiding tot ontwikkeling van het verzet ontstond uit de onderduik, aanvankelijk van studenten, die weigerden de Ariërverklaring te tekenen, en daarna Joden en anderen. Al deze mensen hadden vrijwel onmiddellijk voedselbonnen en valse papieren nodig. De illegaliteit bracht mee dat de organisatie van het verzet vrij 'los' was, omdat het gevaarlijk was als persoonsnamen werden vastgelegd. Als zulke gegevens in Duitse handen vielen liep de gehele groep het risico te worden opgerold. Men nam een verzetsnaam aan; afspraken werden gecodeerd of uit het hoofd geleerd.

Niettemin ontstonden in de tweede helft van de oorlog landelijk gecoördineerde groepen zoals de Landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers (LO) en de aan haar gelieerde Landelijke Knokploegen (LKP). Ook de Ordedienst was een landelijke organisatie van vooral militairen. Aan het eind van de Tweede Wereldoorlog werd een aantal verzetsgroepen gebundeld in de Binnenlandse Strijdkrachten.

Acties

Acties van het verzet bestonden vóór 1943 vooral uit het onderbrengen en verzorgen van onderduikers plus in mindere mate sabotage. Er werden in hoog tempo steeds meer vervalsingen gemaakt van bonkaarten en persoonsbewijzen, geleidelijk aan steeds gecoördineerder (zie onder meer Gerrit van der Veen). Na 1943 ging dit op nog grotere schaal door, gekoppeld aan overvallen op bonnenbureaus en gemeentehuizen om aan persoonbewijzen te komen en bestond het verzet verder uit het hinderen van de vijand op diverse manieren, zoals het saboteren van verbindingen en telefoonlijnen, het opblazen van spoorlijnen, aanslagen op bevolkingsregisters, het onder water zetten van overstroombaar gebied door het openzetten van sluizen en spionage.

Vooral in de laatste jaren van de oorlog waren bonkaarten onmisbaar omdat er zonder deze documenten geen voedsel te krijgen was. De LO organiseerde verder een landelijke 'beurs' voor het plaatsen van onderduikers en het verzamelen van adressen; de Knokploegen zorgden voor de papieren. Door de successen bij overvallen op kantoren waagde het gewapend verzet zich ook aan het bevrijden van gevangenen, zoals dominee Slomp (Frits de Zwerver).

Ook het opvangen van geallieerde piloten die boven bezet gebied waren neergeschoten en het doorsluizen van deze mannen naar de Pyreneeën of Zwitserland was belangrijk en gevaarlijk werk. Dit staat bekend als pilotenhulp, hoewel het behalve hulp aan neergeschoten piloten vooral ook hulp aan gevluchte krijgsgevangenen betrof.

De Illegale pers speelde gedurende de hele oorlog een voorname rol, evenals het inzamelen en doorsluizen van informatie. Na het verbod op radiobezit werden de illegale media nog belangrijker.

Naarmate de oorlog grimmiger werd, werden door leden van het verzet steeds vaker aanslagen gepleegd op verraders of Duitse kopstukken.

Tegenmaatregelen

De Duitsers beschikten over een goed georganiseerd apparaat om verzet de kop in te drukken. Met name de Sicherheitsdienst (SD) was bijzonder efficiënt en dientengevolge gevreesd. Er kon voorts een beroep worden gedaan op de Grüne Polizei en de Wehrmacht. Daarbij werden bijvoorbeeld soms ook kopstukken zoals tante Riek van de LO gearresteerd.

Onder de eigen bevolking waren er mensen die de Duitse bezetter steunden. Sommigen drongen in opdracht van de Sicherheitsdienst het verzet binnen om vervolgens de verzetsstrijders aan de bezetter te verraden. Na de oorlog werden velen van hen dan ook als landverraders beschouwd en een aantal van hen is terechtgesteld. Velen daarvan (niet allen) waren lid van de Nationaal-Socialistische Beweging (NSB)

Het verzet kende eveneens dubbelspionnen: naar buiten toe NSB, in werkelijkheid verzet. Het was vaak allerminst duidelijk wie er 'goed' of 'fout' was. Zelfs bij de politie (traditioneel gezagsgetrouw) waren de verhoudingen niet helder. Er waren 'dienstkloppers', maar ook velen die een oogje toeknepen; sommigen waren lid van de NSB maar anderen namen actief deel aan het verzet.

Veel onschuldige burgers werden het slachtoffer van Duitse tegenacties. Een berucht voorbeeld is de razzia in het dorpje Putten op de Veluwe. Daar zijn alle personen van het mannelijke geslacht weggevoerd en velen vermoord nadat een auto van de Wehrmacht tussen Putten en Nijkerk was beschoten. Een ander voorbeeld is de wraak voor de 'toevalsaanslag' van het verzet op SS- und Polizeiführer Rauter. Er werden 116 personen gefusilleerd bij de plek van de aanslag. Enige malen zijn ook preventief gijzelaars genomen; een aantal van hen is terechtgesteld.

De intensiviteit van de Duitse tegenacties nam toe naarmate de verzetsdaden toenamen. Vanaf augustus 1944 vond een radicalisering plaats van Duitse onderdrukking en Nederlands verzet, waarbij fusillades als represaillemaatregel steeds vaker voorkwamen. Zo zijn in Rotterdam op 12 maart 1945 20 mannen bij het Hofplein (Rotterdam Centrum) en vervolgens 20 mannen bij de Pleinweg (Rotterdam Zuid) doodgeschoten, waaronder drie agenten. Op 3 april werden bij de Oostzeedijk nog eens 20 man gefusilleerd. Tegen het einde en direct na de oorlog bleek dat in de Rotterdamse executiepelotons soms ook Nederlanders, die in dienst waren getreden van de Ordnungspolizei, werden ingedeeld. In totaal betreft dit waarschijnlijk 8 man, die aan één of meer executies deelnamen.

De executies gingen door tot het einde van de oorlog. Zo werd Hannie Schaft (het meisje met het rode haar) nog op 17 april in de duinen bij Bloemendaal geëxecuteerd.

Betekenis

Voor het Duitse bezettingsapparaat betekende na de zomer van 1943 het verzet een toenemende hindernis, vooral het gewapend verzet dat in slagkracht won. Het verzet werd door de bezetter met harde repressie beantwoord. De Wehrmacht had militaire rechtbanken, die veel verzetsstrijders hebben veroordeeld en terechtgesteld wegens sabotage. De Sicherheitsdienst stond onder rechtstreeks bevel van Heinrich Himmler en had geen rechtspraak nodig. Een nog veel groter aantal werd daarom zonder proces naar Duitse concentratiekampen weggevoerd.

Voor burgers in Nederland was vermoedelijk de voornaamste betekenis van gewapend verzet dat de bevolking een hart onder de riem werd gestoken. Het meeste gewapende verzetswerk was bij de Nederlandse regering in Londen niet eens bekend; omgekeerd kon de regering geen leiding geven aan wat er in Nederland gebeurde. Pas na de bevrijding van Zuid-Nederland veranderde dat. Spionage liep maar al te vaak mis (zie het Englandspiel). Sabotage was een druppel op een gloeiende plaat en werd, evenals liquidatie van tegenstanders, beantwoord met genadeloze represailles.

De hulp aan onderduikers bood honderdduizenden uitkomst, en hinderde bovendien de Duitse oorlogsindustrie door de velen die arbeidsdienst en de dwangarbeid via de Arbeitseinsatz ontdoken. De grondige Duitse administratie werd, geleidelijk aan, meer en meer ontwricht. Breed gedragen stakingen waren voor de nazi's een signaal dat zij niet hoefden te rekenen op steun voor hun 'Nieuwe Orde'.

Fasen in het verzet

In het eerste oorlogsjaar (mei 1940-februari 1941) heerste vrij algemeen het idee dat het met de Duitse bezetting wel enigszins mee zou vallen. Die indruk werd zeker gestimuleerd door de strategie van Seyss-Inquart om Nederland door middel van een 'massage-politiek' geleidelijk rijp te maken voor de nationaal-socialistische ideologie en opname in een Groot-Duits Rijk. Dit idee bestond echter het minst bij de groep van ongeveer 15.000 Joodse vluchtelingen uit Duitsland.

Er werd na de capitulatie mondjesmaat actief verzet geboden, laat staan gewelddadig. Er waren mensen die al voor de oorlog besloten hadden niets met totalitaire denkbeelden te maken te willen hebben, van links noch van rechts; de CPN, vrijwel meteen door de Duitsers verboden, riep haar leden op tot actief verzet; in de krantenwereld zagen velen zich genoodzaakt ondergronds te gaan vanwege de censuur die meteen werd ingesteld. Ook veel uit krijgsgevangenschap terugkerende militairen hielden het been stijf.

De methoden van deze eerste verzetsgroepen waren vaak nogal primitief - vrijwel niemand had enige ervaring. Groepen als de Geuzen en de Oranjewacht werden opgerold voordat ze actie hadden kunnen ondernemen; velen werden ter dood veroordeeld. Slechts enkele groepen als de Oranje Vrijbuiters, CS-6, de Groep Albrecht en de groep-Dobbe hielden het langer vol. Ook het zogeheten Militair Comité van de CPN bleef actief ondanks zware vervolging.

Na de Februaristaking van 1941 en vooral na de April-meistaking van 1943 werd het verzet intensiever. Echter tot aan de zomer van 1943 waren er over de hele breedte nauwelijks mensen die actief verzet pleegden. Daarna namen er méér mensen aan deel en tegelijk werd de druk om zich hechter te organiseren groter.

De repressie van de Joden was een belangrijke factor (alle Joden moesten zich vanaf januari 1941 laten registreren); de Jodendeportaties namen begin 1943 een grootschalige aanvang, terwijl reeds op zondag 2 augustus 1942 vele honderden tot het katholicisme bekeerde Joden weggevoerd waren als wraak op het Herderlijk schrijven van 26 juli in hetzelfde jaar. Ook de maatregelen om Nederlanders in Duitsland voor de oorlogsindustrie te laten werken werden sterk opgevoerd. Tevens werden oud-militairen onder druk van de actuele oorlogsgebeurtenissen aan het oostfront in krijgsgevangenschap teruggevoerd.

Al deze maatregelen tezamen zorgden voor een enorme toename van het aantal onderduikers dat hulp nodig had; velen gingen ook actief in het verzet. De LO en LKP begonnen zich landelijk te organiseren. Van nu af kwam ook méér contact tot stand met de Nederlandse regering in Londen.

De laatste verzetsfase trad in na de landing in Normandië en met name na de bevrijding van Zuid-Nederland. De bestaande verzetsgroepen, met name de LKP, de OD en de Raad van Verzet werden nu gebundeld in de paramilitaire Binnenlandse Strijdkrachten onder leiding van Prins Bernhard. Zij kregen onder meer opdracht de spoorwegen te saboteren ten dienste van de oprukkende Geallieerden.

Belangrijke gebeurtenissen

• Februaristaking
• Delftse studentenstaking
• April-meistaking
• Razzia van Putten
• Spoorwegstaking

Bekende Nederlandse verzetsstrijders

• Joop Abbink
• Piet Alberts
• Willem Arondeus
• Gerhard Badrian
• Friedl Baruch
• Pierre Louis d’Aulnis de Bourouill
• Frieda Belinfante
• Ko Beuzemaker
• Pater Bleys
• Jacob Boekman
• Pim Boellaard
• Jacobus Johannes Wilhelmus (Sjaak) Boezeman
• Gideon Willem Boissevain
• Jan Karel Boissevain
• Louis Boissevain
• Corrie ten Boom
• Iman van den Bosch
• Pater Titus Brandsma O.Carm.
• Krijn Breur en Aat Breur-Hibma
• Henk Das
• Gerrit Frederik Dalenoord
• Jan Dieters
• Theo Dobbe
• Sally Dormits
• Kees Dutilh
• Joke Folmer
• Leo Frijda
• Reina Prinsen Geerligs

• Miep Gies
• Rien van Gent
• Jos Gemmeke
• Daan Goulooze
• Saul (Paul) de Groot
• Walraven van Hall
• Erik Hazelhoff Roelfzema, beter bekend als de 'Soldaat van Oranje'
• Jan Herder
• Cornelis Pieter van den Hoek
• Herman Holstege
• Jan van Hoof
• Johannes ter Horst
• Leo Boekbinder en Ina Horn-Boekbinder
• Peter van den Hurk
• Lou Jansen
• Johan Janzen
• kardinaal Johannes de Jong
• Dames Jolink
• Gerrit Willem Kastein
• Franz Ernst van Kampen
• Hans Katan
• Joseph Kentgens
• Gerrit Kleisen
• Jan Klingen en zoon Broeder Joseph Albertus F.S.C.
• Tjerk Kloostra
• Anton de Kom
• Anton Kortlandt
• Helena Kuipers-Rietberg

• Albert Ferdinand Lancker
• Willem van Lanschot
• Willem Lengton
• Truus van Lier
• George Maduro
• Henk Michel
• Allard Oosterhuis, codenaam 'Zwaantje'
• Piet Oberman
• Ds Leendert Overduin
• Peter A.M. (Pam) Pooters
• Willem Poorterman
• De gebroeders Marinus en Johannes Post
• Jan Postma
• Klaas Postma
• Gerrit Raap
• H.M. van Randwijk
• Gerard Reeskamp
• Pater Robert Regout S.J.
• Jan de Rooy
• Theo Ruiter
• Kees Ruizendaal
• Frits Ruys
• Willem Ruys
• Hannie Schaft, bijgenaamd 'het meisje met het rode haar'

• Cornelis Johannes Pieter (Kees) Schalker
• Liepke Scheepstra
• Geert Schoonman
• Pieter Jacob Six
• Mathieu Smedts
• Henk Sneevliet
• Jan van Straelen
• Caspar Speksnijder
• Henk Speksnijder
• Albert van Spijker
• Geert Sterringa
• Bram van der Stok (piloot van Oranje)
• Han Stijkel
• Walter Süskind
• Jan Thijssen
• Arie den Toom
• Frans Tromp - codenaam 'De Ruiter', Veluwse Verzet
• Gerrit van der Veen
• Jan Verleun
• Henri Vroom
• Koos Vorrink
• Gerben Wagenaar
• Stuuf Wiardi Beckman
• Gertruida Wijsmuller-Meijer
• Bernard IJzerdraat
• Johannes van Zanten
• Nanne Zwiep

Organisaties

Onderduikorganisaties

Het belang van onderduikorganisaties werd vooral duidelijk na enkele maatregelen van de Duitsers, vooral tussen eind 1942 en begin 1943, toen de Duitse repressie zich zichtbaar en merkbaar verhardde. Het gaat vooral om:

1. versterkte repressie tegen de Joden
2. de verplichte ariërverklaring voor studenten, waardoor duizenden van hen onderdoken en in het studentenverzet terechtkwamen, vaak actief bij hulp aan onderduikers
3. nieuwe Duitse maatregelen voor de arbeidsinzet
4. poging tot terugvoering van Nederlandse militairen in krijgsgevangenschap
5. de toename van gewapend verzet (knokploegen) tegen de Duitsers, waarbij de deelnemers vrijwel altijd ondergedoken leefden.

Met name het laatste punt leidde tot april-meistakingen van 1943. De Landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers (LO) ontstond en werd vooral georganiseerd door mevrouw Helena Kuipers-Rietberg ('tante Riek') en dominee Frits Slomp ("Frits de Zwerver" en breidde zich snel uit tot een organisatie met regionale en plaatselijke vertakkingen. De Landelijke Knokploegen (LOKP of kortweg KP) ontstonden al gauw uit de LO en vormden de militante tak daarvan, die moesten zorgen voor de onmisbare zaken als de voedselbonnen, die vaak door overvallen buit werden gemaakt. In september 1944 bereikte de organisatie haar hoogtepunt, toen door de Spoorwegstaking een totaal van ruim 300.000 onderduikers werd bereikt - een voor bezet Europa unieke situatie. Naar schatting waren hierbij betrokken, als onderduikgevers en als verzorgers, een minstens zo grote groep mensen.

Organisaties:

• Landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers (LO)
• Limburgse Onderduikorganisatie (eveneens LO of Roomse LO)
• Amsterdamse studentenverzet
• Utrechts kindercomité van Piet Meerburg
• NV, gespecialiseerd in Joodse kinderen, in samenwerking met het Utrechts kindercomité.

Plaatsen

Bij de onderduik sprong naderhand vooral het dorp Aalten in het oog, omdat daar 2500 onderduikers verbleven -evenveel als het inwonertal van het dorp. Ook de Noordoostpolder gold als geschikt en veilig, en verwierf de bijnaam 'Nederlanders Onderduik Paradijs'. In Limburg kwamen vele honderden Joodse kinderen, onder meer uit de Hollandsche Schouwburg, terecht, evenals in Overijssel en Friesland. In de kleinere plaatsen in Noord-Holland, met name in West-Friesland, zaten ook betrekkelijk veel onderduikers. In de ondoordingbare Biesbosch verbleven eveneens grote aantallen onderduikers, evenals in de Peel, toen nauwelijks bevolkt.

Onderduikuitvoerders

Eén van later de bekendste onderduikgevers was boer Hannis Bogaard uit Hoofddorp, die met zijn gezin in 1943 maar liefst 70 Joodse onderduikers huisvestte, gesnapt werd en zijn leven verloor in het concentratiekamp Sachsenhausen, terwijl twee van zijn zonen eveneens hun levens verloren.

Belangrijke figuren bij het redden van Joodse kinderen via de onderduik waren:

• Walter Süskind, de beheerder van de Hollandsche Schouwburg die meewerkte met de onderduik
• Henriëtte Pimentel, directrice van de kindercrèche aan de overkant van de schouwburg
• Piet Meerburg en het Utrechts Kindercomité, met onder meer Hetty Voûte en Geert-Jan Lubberhuizen
• Miep Gies, de vrouw die samen met haar man Jan de familie Frank met hun dochter Anne Frank verzorgde
• Corrie ten Boom, de Haarlemse die met haar vader en andere familieleden onderduikers opnam en hielp.

Knokploegen

Het begrip Knokploeg was in eerst instantie bij de politie en de Sicherheitsdienst onbekend. De eerste keer dat ze het begrip tegen kwamen, was in de papieren die ze op 17 oktober 1942 bij een huiszoeking vonden bij Sally Dormits, de leider van een grote zeer militante joods-communistische verzetsgroep in Rotterdam genaamd Nederlandse Volksmilitie (NVM).

De Landelijke Knokploegen waren een tak van de Landelijke Onderduikorganisaties, hoewel ze onafhankelijk zijn ontstaan.

De onderduikorganisaties hadden dringend behoefte aan distributiebonnen, persoonsbewijzen en dergelijke, om hun protegés te beschermen. De Knokploegen zorgden hiervoor door overvallen ('kraken') op distributiekantoren, GAB's en bevolkingsregisters. Bekend zijn bijvoorbeeld de Tilburgse zegeltjeskraak (buit: 105.000 Rauterzegels en 7000 blanco persoonsbewijzen) in januari 1944, de overval op drukkerij Hoitsema in Groningen (buit: 131 000 bonkaarten), de bevrijding van gevangenen uit de huizen van bewaring in Arnhem, Assen en Leeuwarden en de overval op het distributiekantoor van Joure door de Groep-Dobbe.

Mettertijd werden de Knokploegen ook bekend door overvallen op gevangenissen om medestrijders te bevrijden (zie bijvoorbeeld de Overval op het Huis van Bewaring Amsterdam (1944) ) en liquidaties van verraders.

De landelijke coördinatie was in handen van Leendert Valstar, Izaak van der Horst, Hilbert van Dijk en Liepke Scheepstra; ook Johannes Post en Theo Dobbe waren er enige tijd bij betrokken.

• Landelijke Knokploegen (LKP)
• Westlandse knokploeg (overval Delft)
• KP-Aalten
• KP-Amsterdam (Overval op het Huis van Bewaring I te Amsterdam (1944))
• KP-Waterland (o.l.v. Marinus Post)
• KP-Soest (Tilburgse zegeltjeskraak o.l.v. Johannes van Zanten)
• KP-Meppel
• KP-Ommen (o.l.v. Jan Seigers)
• Friese knokploegen
• Groningen: KP Remco van Reint Dijkema, KP Wim (Groningse kraak op 17 mei 1944 o.l.v. Reint Dijkema), PK.3 (o.a. Jan Wieringa)
• KP-Zeeland
• KP-Helden (Wiel Houwen)
• KP-Twente (Johannes ter Horst, Geert Schoonman, o.m. betrokken bij de Overval op het Huis van Bewaring te Arnhem (11 juni 1944)

Andere organisaties

• CPN
• De Geuzen
• Groep André
• TD-groep
• Groep-De Groot
• Marx-Lenin-Luxemburg-front
• De Vonk
• Oranjegarde
• Oranje Vrijbuiters
• Ordedienst
• Raad van Verzet
• Binnenlandse Strijdkrachten
• PBC
• Nederlandse Volksmilitie
• CS-6
• Het Noorderlicht (krant)
• Het Zwarte Rode Kruis

Illegale pers

Vrijwel onmiddellijk na de capitulatie ontstond in de bezetting de Illegale pers. Omdat de bestaande pers, het ANP voorop, werd gelijkgeschakeld, moesten bestaande kranten en radio-omroepen zich houden aan wat door de bezetter werd toegestaan. Over de geschiedenis, zie het artikel Illegale pers.

Illegale kranten:

• Het Parool (juli 1940)
• Vrij Nederland (augustus 1940)
• De Vonk van de CPN (oktober 1940)
• De Waarheid (november 1940)
• Het Noorderlicht (november 1940)
• De Vonk van de ISB (januari 1941)
• Trouw (januari 1943).

Spionage

Zie het artikel: Nederlandse spionage tijdens de Tweede Wereldoorlog

Koeriers en koeriersdiensten

Koeriers en koeriersters werkten in alle delen van het land en in alle geledingen. Veel grotere organisaties hadden hun eigen koeriersdiensten. Voor de illegale kranten was een distributieapparaat van levensbelang. Een van de bekendste koeriersters is Betty Trompetter, die samenwerkte met Johannes Post.

Fotografie en film

Zie het artikel: De Ondergedoken Camera

Studentenverzet

Zie het artikel: Studenten verzet

Kunstenaars

De kunstenaars kwamen in het geweer, toen voorbereidingen werden getroffen om een Nederlandse Kultuurkamer op te richten. Hierbij moet worden vermeld dat in de loop van 1941 Joden stukje bij beetje uit het artistieke leven werden geweerd. Vóór de instelling van de Kultuurkamer werd een comité gevormd uit alle disciplines om hiertegen te protesteren; de beeldhouwer Gerrit van der Veen was er lid van. Met name onder toneelkunstenaars was veel verzet tegen aanmelding; slechts 10 procent was bereid te tekenen. Hierop werden de directies van de grote gezelschappen onder zware druk gezet; een aantal mensen werd gearresteerd. Enkele gezelschappen - en verschillende orkesten - besloten hierop door te spelen. Voor de mensen die geweigerd hadden werd een geldelijk steunfonds in het leven geroepen. Bij de individuele kunsten was het verzet tegen toetreding tot de Kultuurkamer minder algemeen, zij het dat schrijvers met andere inkomsten eerder geneigd waren hun beroep op te geven. In de rest van de oorlog was van georganiseerd verzet in kunstenaarskringen geen sprake.

Ambtenarenverzet

De bezetter voerde in 1943 de tweede distributiekaart in. Dergelijke kaart was enkel verkrijgbaar met een persoonsbewijs. Op deze manier hoopte men de onderduikers af te snijden van voedsel. In Leusden ontdekten enkele ambtenaren een vrij waterdicht systeem om valse persoonsbewijzen uit te reiken. Er werden verschillende methodes gebruikt: valse namen inschrijven in het bevolkingsregister en op die naam een persoonsbewijs uitreiken en de 'lijkjesmethode' waarbij overledenen administratief weer tot leven werden gewekt. Ook zocht men naar baby's die decennia ervoor waren overleden om op hun naam persoonsbewijzen uit te schrijven.

Medewerkers van deze 'TD-groep' reisden door het hele land andere ambtenaren te zoeken die wilden meewerken aan deze vorm van verzet. Vrijwel het enige risico situeerde zich bij de Rijksinspectie in Den Haag, maar ook daar werden ambtenaren gevonden die bereid waren medewerking te verlenen. Er was zo een vrijwel volmaakte methode ontstaan, zeker nadat deze centrale controle wegviel door een bombardement op het betrokken gebouw op 11 april 1944.

Het Nederlands verzet in de jaren na de Tweede Wereldoorlog

Na de bevrijding heeft het samenwerkende verzet niet die rol kunnen spelen die velen, met name Wilhelmina, voor het verzet in gedachten had gehad. Het verzet was niet eensgezind waar het politiek betreft en de "oude" politieke structuren zoals de politieke partijen en de verzuilde maatschappelijke organisaties namen al snel weer hun oude plaats in. Een aantal verzetslieden nam politiek stelling maar van de door Wilhelmina verwachtte "nieuwe adel" van door strijd gelouterde verzetsmensen was geen sprake. In de eerste jaren had het Verzet, middels de Nationale Federatieve Raad van het Voormalig Verzet Nederland (NFR/VVN), nog enige politieke invloed. Met name benoemingen van gezagsdragers en de zuivering van de maatschappij werden met het verzet besproken. Na de ambtsaanvaarding door Juliana taande de invloed van het verzet snel.

De "Koude Oorlog" die volgde op de communistische machtsgreep in Tsjechoslowakije en het aan het licht komen van de tegenstellingen tussen de Westerse geallieerden en de Sovjet-Unie verdeelden het verzet.

De Nederlandse Regering had de verzetslieden willen decoreren. Daarvoor was het Verzetskruis ingesteld. Ook de Militaire Willems-Orde was met het oog op verzetsdaden opengesteld voor burgers. Van decoraties met het Verzetskruis kwam niets, er werd slechts één exemplaar uitgereikt omdat de Raad voor het Verzet zich tegen het decoreren verzette. De Binnenlandse Strijdkrachten waren in meerderheid wèl voor decoraties te vinden.

Wanneer "allen hetzelfde risico hadden gelopen, waarom dan niet allen gelijk behandelen?" was een van de veelgehoorde argumenten van het verzet. Omdat de Duitse represailles tegen alle verzetsdaden erg wreed waren was er voor alle verzetsstrijders, of het nu koeriers, organisatoren, knokploegen of huisvesters van onderduikers betrof levensgevaar geweest bij ontdekking door de Duitse autoriteiten. Andere verzetsstrijders en helpers van onderduikers waren zeer bescheiden, ze hadden "hun plicht gedaan", anders niet. Van het plan van de regering om Verzetskruisen uit te reiken kwam in deze sfeer niet veel terecht, het bleef bij één decoratie aan de gehandicapte verzetsman Gerard Tieman. Er werden later wel postume verzetskruisen verleend. Pas in 1980 werd een Verzetsherdenkingskruis ingesteld.

Nederlanders die tijdens de oorlog Britse en andere piloten uit het Britse Gemenebest en ontsnapte militairen in veiligheid brachten werden onderscheiden met de Britse Medaille van de Koning voor Moed tijdens het verdedigen van de Vrijheid. Voor minder gevaarlijke verzetsdaden stelde George VI de Medaille van de Koning voor Verdienste in het Belang van de Vrijheid in.

Zie ook

Erelijst van Gevallenen

Nederlanders gefusilleerd tijdens de Duitse bezetting

Verzetskruis

Lijst van Nederlandse onderscheidingen

Zie ook: Categorie:Verzet in de Tweede Wereldoorlog

Bronvermelding

Bronnen, noten en/of referenties:

Externe links

• Zij kozen voor verzet: website over enkele verzetsstrijders die begraven zijn op de Eerebegraafplaats Bloemendaal
• Kamp Vught
• Illegale pamfletten en brochures van het verzet

---

Literatuur

• S. Stokman (red.) (1945). Het Verzet van de Nederlandsche Bisschoppen tegen Nationaal-Socialisme en Duitsche Tyrannie Het Spectum: Utrecht.
• Schulten, C.M., “En verpletterd wordt het juk” Verzet in Nederland 1940-1945, Den Haag, 1995.
• De Jong, L., Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog deel 4-7 en 10, Staatsuitgeverij, Den Haag, 1969-1982

---

Tweede Wereldoorlog

Tweede Wereldoorlog · Nederland in WO2 · België in WO2 ·

Nazi-Duitsland ·