Gerrit van der Veen

Gerrit Jan van der Veen (Amsterdam, 26 november 1902 - Overveen, 10 juni 1944) was een Nederlandse beeldhouwer en een leider van het Nederlands verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Familie

Van der Veen was een van de vier kinderen van de slager Gerrit Jan van der Veen en Dorothea Lorenz. Hij trouwde op 25 november 1931 met Louise Adriana van der Chijs (1909-1997), die Louise van der Veen-van der Chijs ging heten.

Uit dit huwelijk werden twee dochters geboren. Een zoon resulteerde uit een buitenechtelijke relatie met Gustave Rubsaam en deze Gerrit-Jan kreeg de naam van de latere echtgenoot van zijn moeder, de arts Wolffensperger. Eén van zijn dochters was de fotograaf Gerda van der Veen (1935-2006), die gehuwd is geweest met de fotograaf en cineast Ed van der Elsken. Zijn oudste dochter, Louise van der Veen (1933) maakte later furore als kunstenares; zowel schilderwerken als verscheidene beeldhouwwerken zijn van haar in de omloop in zowel Nederland als Italië. Tot op heden schildert Louise nog op kleine schaal in haar woning in Hilversum.

Van der Veen had nog een oudere broer, Christoph Friedrich Gottlieb van der Veen, (1901-1972), roepnaam "Gob", die eveneens bekendheid genoot als beeldend kunstenaar. Gob van der Veen trouwde op 3 september 1931 met Femia Johanna de Boer. Tevens had hij nog een oudere broer Evert, en een jongere zus, Dora.

Tweede Wereldoorlog

In de oorlog weigerde Van der Veen als beeldhouwer lid te worden van de door de Duitsers ingestelde Kultuurkamer. Hij werd zelfs leider van een actiegroep tegen deze kamer, met als gevolg dat hij al snel gearresteerd werd. Na zijn vrijlating dook Van der Veen onder. De rest van zijn leven zwierf hij door Amsterdam, van het ene onderduikadres naar het andere. Hij was zeer actief in het verzet en was leider van een uitgebreid verzetsnetwerk.

Persoonsbewijzencentrale

Van der Veen zette de Persoonsbewijzencentrale op, waar mensen een persoonsbewijs konden bestellen. Dit werd vooral gedaan door Joodse mensen en door andere verzetsleden die werden gezocht door de Duitsers. Er zijn ongeveer 80.000 persoonsbewijzen op deze manier gemaakt op de drukkerij van Frans Duwaer. Tijdens de oorlog hebben dankzij deze activiteiten duizenden mensen arrestatie door de bezetter weten te ontlopen. Het vervalsen van de echte Persoonsbewijzen was een enorme klus, die Gerrit van der Veen op zich nam. Zijn eerste vervalsingen waren nog niet van echt goede kwaliteit, maar al snel vond hij een manier waarop hij het watermerk op een hele precieze wijze kon namaken. Aanvragers van een nieuw persoonsbewijs moesten hier naar draagkracht voor betalen. Mensen met veel geld betaalden veel, mensen met weinig geld kregen het soms voor niks. Gerrit van der Veen was niet uit op winst, hij wilde zoveel mogelijk mensen uit de handen van de Duitsers houden.

Aanslag op het Amsterdams bevolkingsregister

In Amsterdam was het voor de bezetters erg eenvoudig om mensen via de goed georganiseerde officiële gemeentelijke persoonsadministratie (bevolkingsregister, nu gemeentelijke basisadministratie) op te sporen. Daarom besloot Van der Veen samen met Willem Arondeus, Rudi Bloemgarten, Johan Brouwer, Sam van Musschenbroek, Coos Hartogh, Henri Halberstadt, Karl Gröger, Auguste Chrétie Reitsma, Koen Limperg, Sjoerd Bakker, Cornelis Leende Barentsen, Willem Beck, Cees Honig en Cornelis Roos het gebouw van het bevolkingsregister aan de Plantage Middenlaan op te blazen (zie: Aanslag op het Amsterdams Bevolkingsregister (1943)). De aanslag vond plaats op 27 maart 1943. De aanslag lukte gedeeltelijk; er ontstond een brand die door de brandweer bewust slecht werd geblust. Vijftien procent van de administratie was vernietigd, maar er was een duplicaat in Den Haag. Een aantal leden van de verzetsgroep werd opgepakt. Van der Veen zelf wist als enige (nog) uit handen van de Duitsers te blijven. Naast de deur van het adres Plantage Kerklaan 36 is een gedenkplaat aangebracht ter nagedachtenis aan hen, die hiervoor hun leven op het spel zetten.

Overval op het Huis van Bewaring en arrestatie

In de vroege ochtend van dinsdag 2 mei 1944 ging hij samen met een paar andere verzetsstrijders naar de gevangenis aan de Weteringschans, waar zijn vrienden opgesloten zaten. Gerrit kon niet leven met de gedachte dat zijn verzetsvrienden waren opgepakt en wilde hen bevrijden. Mede door oververmoeidheid en blootstelling aan continue spanning, begon Gerrit steeds meer risico's te nemen. Elke actie moest nog groter en gevaarlijker dan de vorige. Ondanks dat zijn medewerkers Gerrit op het hart hadden gedrukt niet naar de Weteringschans te gaan, omdat hij als leider te belangrijk was en hij de groep moest blijven aansturen, weigerde hij thuis te blijven. Zodoende vertrok een handjevol verzetsleden naar de gevangenis om hun kameraden te bevrijden.

Een bewaker die in het complot zat deed de poort open. Van der Veen werd verrast door een waakhond, trok zijn pistool en schoot op de hond. Het schot alarmeerde de bewakers. In de chaos die daarna ontstond werd Van der Veen getroffen door twee kogels, die zijn benen verlamden. Hij wist nog te ontkomen, maar twee weken later werd hij op zijn onderduikadres - een pand aan de Prinsengracht, waar uitgeverij De Spieghel was gevestigd - alsnog opgepakt.

Omdat de Duitsers zo bang waren dat andere verzetsleden zouden proberen hun leider te bevrijden, werden er verschillende geruchten verspreid over waar Van der Veen gevangen zat. En waar normaal gesproken een terechtstelling enkele weken na vonnis werd uitgevoerd, werd dit in de zaak van Van der Veen en zijn vrienden al een paar dagen later gedaan. Begin juni 1944 is Van der Veen in de duinen bij Overveen samen met zijn medewerkers gefusilleerd. Van der Veen ligt met zijn vrienden begraven op de Erebegraafplaats in Overveen.

Eerbewijzen

Na de oorlog werd het beruchte hoofdkantoor van de Sicherheitsdienst (SD) aan de Euterpestraat weer in gebruik genomen als school. Zowel de school als de straat werden vernoemd naar de gefusilleerde verzetsheld: de school heette voortaan de Gerrit van der Veenschool en later het Gerrit van der Veen College en de Euterpestraat werd omgedoopt tot Gerrit van der Veenstraat.

In 1946 werd aan Van der Veen postuum het Verzetskruis toegekend.

Ter ere van Van der Veen werd in 1946 de Stichting Kunstenaarsverzet 1942-1945 opgericht met als doel het uitloven van twee prijzen: een voor de letterkunde en een voor de beeldende kunst. De stichting wilde daarmee Van der Veen eren als oprichter van het kunstenaarsverzet en naast hem ook de andere in concentratiekampen omgekomen of gefusilleerde kunstenaars en wetenschappers die tot de verzetsgroep behoorden.

In 2003 heeft Gerrit Jan van der Veen postuum de Yad Vashem onderscheiding ontvangen voor zijn verdiensten als niet-Jood voor zijn Joodse medeburgers. De onderscheiding werd uitgereikt op het het Gerrit van der Veen College door de Israëlische ambassadeur. Kinderen, kleinkinderen en achterkleinkinderen van de verzetsheld waren hierbij aanwezig.

Literatuur

De levensgeschiedenis van Gerrit-Jan van der Veen 1902-1944, door Albert Helman, druk 1946, uitgeverij De Spieghel - Amsterdam, herdrukt met een inleiding van L.P.J. Braat als Gerrit-Jan van der Veen; een doodgewone held, druk 1977, uitgeverij Het Wereldvenster - Baarn
G.J. van der Veen, tentoonstellingscatalogus Sonsbeek, 1949
Gerrit van der Veen, kunstenaar en leider in het verzet, door Richter Roegholt, in: Ons Amsterdam, april 1977
Anita van Ommeren, Ageeth Scherphuis "Die man had moeten blijven leven: Gerrit Jan van der Veen en het verzet" Amsterdam: Sijthoff 1988