Zomereik

Zomereik
Zomereik (Quercus robur)
Taxonomische indeling
Rijk: Plantae (Planten) Stam: Embryophyta (Landplanten) Klasse: Spermatopsida (Zaadplanten) Clade: Bedektzadigen Clade: 'nieuwe' Tweezaadlobbigen Clade: Fabiden Orde: Fagales Familie: Fagaceae (Napjesdragersfamilie) Geslacht: Quercus (Eik)
soort
Quercus robur L. (1753)

De zomereik oftewel Quercus robur is een zeer lang levende, Europese, hardhout leverende boom. De bladeren van de zomereik verteren zeer moeilijk wat zijn invloed heeft op de strooisellaag in het bos.

De eik heeft zich sinds de laatste ijstijd vanuit Zuid-Spanje, Zuid-Italië en het zuiden van de Balkan naar het noorden over Europa verspreid. De Nederlandse en Belgische autochtone eiken komen oorspronkelijk uit Zuid-Spanje en Zuid-Italië. Daarnaast zijn er ook veel eiken afkomstig uit verschillende andere gebieden in Nederland en België aangeplant.

De Eik en het Bos

De eik is historisch een van de dominante soorten in het West-Europese bos. Je zou verwachten dat, wanneer je een bos op zijn beloop laat, de eik zijn positie kan bewaren. Dit blijkt echter niet zo te zijn. Eiken hebben licht nodig om te ontkiemen en op te groeien tot een boom. In een 'natuurlijk' bos zonder grote grazers is de concurrentie voor licht in het nadeel van de eik. Schaduwhoutsoorten als beuk en haagbeuk zijn beter in staat om die gaten te dichten.

In een natuurlijke wildernis met grote grazers (rund, paard, herten, eventueel wisent en eland) bestaat een bos uit een boomgroep omgeven door bosranden van struweel. Dat struweel, bestaande uit sleedoorn, braam, meidoorn en roos, is in eerste instantie boomloos. Eiken worden hoofdzakelijk door de Vlaamse gaai en de bosmuis verspreid. De Vlaamse gaai zorgt voor transport op lange afstand (tot enkele kilometers ver), terwijl de bosmuis vooral zorgt voor verspreiding van de eikels binnen het bos (tot > 50 m). Indien ze beschermd zijn tegen de grazers, kan de eik er opgroeien tot een boom en is er een begin van een bos. In dergelijke begraasde gebieden is de eik door deze hulp en door zijn krachtige wortelstelsel in het voordeel ten opzichte van andere boomsoorten.

Kenmerken van blad, knoppen, bloeiwijze, vruchten en schors

Het blad van de zomereik is onregelmatig gelobd, met 3 - 7 diepe bochtige insnijdingen en heeft een asymmetrische vorm. Het blad is kaal en heeft zijn grootste breedte boven het midden. De bladsteel is kort (1-9 mm); de bladvoet is hartvormig en aan beide zijden oorvormig teruggebogen. De bladvorm is het makkelijkst te herkennen onderscheid met de nauw verwante wintereik. De bladeren zitten voornamelijk in kortloten, in groepjes nabij de toppen van de twijgen. Hierdoor en doordat de bladeren onregelmatig gericht staan, maakt de kroon een losse en rommelige indruk.

De eik verliest heel laat zijn blad. Kleine eiken houden vaak doorheen de winter hun verdorde blad vast.

De knoppen zijn kort en stomp, glanzend lichtbruin en meestal kaal, maar erg variabel.

De zomereik is eenhuizig. De mannelijke en vrouwelijke bloemen komen in aparte bloeiwijzen op de boom voor.

De 2 - 3 cm lange eikels staan, vaak gepaard, op flinke (5 - 12 cm lange) steeltjes (vandaar de Duitse naam: "Stieleiche").

De schors van jonge bomen is glad en zwak grauwgroen glanzend, van oudere bomen wordt de schors diep en vrij onregelmatig gegroefd en grijsgroen van kleur. Naast lengtegroeven zijn er, in tegenstelling tot bij de wintereik of de tamme kastanje, ook vaak horizontale dwarsgroeven. Zeer oude eiken vertonen vaak zeer diepe groeven.

Habitus

De zomereik is zeer variabel van groeivorm. Er is een grote variatie in genetische herkomst bij zomereiken, wat zijn weerslag heeft op uiterlijke kenmerken. In vrije stand vertakt de stam zich meestal spoedig en vormt op den duur een brede, losse kroon van zware, vaak grillig kronkelende takken.

Afhankelijk van de standplaats worden vrijstaande eiken 15 tot 25, soms 30 - 35 meter hoog. De kroon kan zeer breed uitgroeien, tot een koepel van 25 en soms 35 à 40 meter breed. In gesloten bosopstanden daarentegen vormt de eik een lange rechte stam met een hoog aangezette, relatief kleine kroon. In bossen bereiken eiken hoogtes van 20 tot 30, in optimale omstandigheden 35 tot 40 meter. Op arme bodems groeien eiken langzaam en ontwikkelen er meestal spichtige of gedrongen vormen. Op vruchtbaarder en voldoende vochthoudende bodems groeien ze veel sneller en kunnen er formidabele afmetingen bereiken. De dikste eik van Nederland, op landgoed Verwolde, Laren - Gelderland, heeft een stamomtrek van 765 cm bij een hoogte van 25 m. In de omringende landen staan echter vele dikkere eiken, met stamomtrekken tot 12 à 14 meter. De grootste eik van Europa is vermoedelijk de grote eik van Ivenack, met een hoogte van 35,5 meter en een stamomtrek op borsthoogte van 11 meter.

Voorkomen en verspreiding

De zomereik komt in de Lage Landen en in een groot deel van Europa algemeen voor. Ook autochtone herkomsten zijn nog voldoende aanwezig en zijn opgenomen in de Rassenlijst voor Bomen. Het is de eik met het grootste verspreidingsgebied in Europa: hij is te vinden van Ierland en Noord-Portugal in het westen tot de Oeral, de Kaukasus en Noord-Turkije in het oosten. Hij ontbreekt slechts in het zuiden van het Iberische schiereiland, Sicilië, Zuid Griekenland, het noorden van Scandinavië en noordelijk Rusland.

Binnen Nederland is de zomereik vooral algemeen op de zandgronden in het zuiden en oosten. Op de zandige stuwwallen zoals de Utrechtse Heuvelrug en de Veluwe gaat het daarbij vaak om voormalig hakhout. In de oude cultuurlandschappen op de zandgronden gaat het om talrijke kleine bosjes, houtwallen, landgoedbossen, brinken en om vrijstaande bomen in het land. De zomereik is hier al eeuwenlang de dominante boomsoort. Dit geldt voor het oude esdorpenlandschap van Drenthe, het kampenlandschap in grote delen van Overijssel en de Achterhoek en in mindere mate voor delen van Noord-Brabant en Limburg. Goede voorbeelden van het eikenrijke cultuurlandschap zijn te zien in Noord-oost Twente, op landgoederen als Twickel nabij Delden en Eerde nabij Ommen, in de Graafschap en rond Winterswijk.

Ook in de omringende landen is de zomereik algemeen. Dit gaat zeker op voor Engeland, waar men spreekt van 'the English oak'. Veel gebieden in Engeland hebben een golvend coulissenlandschap met kleine bosjes, houtwallen en veel vrijstaande bomen. De eik is voor dit landschap de bepalende boom, zeker sinds de eveneens algemene iep door de iepziekte is weggevaagd. Overigens is met name in het westen van Groot-Brittannië ook de wintereik erg algemeen. Ook in delen van Duitsland en Frankrijk zijn zomer- en wintereik zeer algemeen. Hier is de eik na de beuk ook in bossen de meest voorkomende loofboom.

Het beste ontwikkelt de zomereik zich op voedselrijke, diepe (eventueel zandige) leem- en kleibodems. Dankzij de grote wortelenergie kan deze soort zich ook op tamelijk natte pseudogley- en gleybodems handhaven. De zomereik heeft veel licht nodig en wordt in West- en Midden-Europa op normale groeiplaatsen verdrongen door de schaduwtolerante en sterk concurrerende beuk. Hierdoor is de zomereik van nature alleen op bijzondere plaatsen overheersend: in de periodiek overstroomde gebieden langs grote rivieren in het zogenaamde hardhoutooibos, in kleiige eikenhaagbeukenbossen met stagnerend grondwater en op voedselarme, droge zandgronden in eikenberkenbossen en eikendennenbossen. In Oost-Europa komt de beuk door zomerdroogte en late nachtvorst niet voor en is de zomereik een dominante soort op de meeste bodems.

Betekenis voor de mens

Hout

De zomereik is vele eeuwen van groot belang voor de mens geweest. Naast de 'mast' was het hout het belangrijkst. De zomereik is een ringporige boom met een sterke ontwikkeling van kernhout. Het geel-witte spinthout is smal en omvat 15 tot 40 jaarringen. Het kernhout bevat veel looizuur en heeft een licht- tot donkerbruine kleur. Het is hard, taai, zeer duurzaam en goed te bewerken. Het is voor veel doeleinden te gebruiken: als bouwhout voor woningen en grotere gebouwen, in de waterbouw, voor spoorbielzen, palen en masten en in de scheepsbouw. Binnenshuis is het geschikt voor parket, trappen en als meubelhout. Hoogwaardig eikenhout van langstammige bomen is ook geschikt als fineerhout. Eiken leveren ook goed brandhout.
In het ringporige eikenhout zijn de jaarringen zeer goed zichtbaar. De breedte van jaarringen varieert met temperatuur en neerslag op de groeiplaats. Vanaf de Romeinse tijd is in grote delen van Europa vooral eikenhout gebruikt voor balken in woningen en andere gebouwen. Door de bestudering van het patroon van de jaarringen door de 'dendrochronologie' zijn vele reeksen aangelegd. Hiermee kan de bouwgeschiedenis van deze panden nauwkeurig worden bepaald. Ook levert het jaarringonderzoek informatie op over het klimaat van de afgelopen duizenden jaren.

Mast

Wanneer de zgn. mast (de eikels) uit de boom valt, is er veel voedsel aanwezig voor dieren. De door tannine voor mensen ongenietbare eikels zijn zeer voedzaam en bevatten tot 38 % vet. In de Middeleeuwen werden de varkens in de herfst de bossen ingedreven en "vetgemast". In die tijd ontstond ook het gezegde "op eiken groeit de beste spek". Vanwege dit belang mocht de eik niet zomaar gekapt worden. Hij kreeg daardoor een belangrijk aandeel in de bossen. Omdat de zomereik meer en grotere eikels produceert dan de wintereik, werd de eerste veel meer aangeplant.
Ook veel wilde dieren eten eikels. Eekhoorns en Vlaamse gaaien verzamelen eikels en verstoppen ze als wintervoorraad, waarbij een flink deel wordt vergeten. Hierdoor zorgen ze tevens voor de verspreiding van de eik.

Hakhout

De bast van de eik werd vroeger veel gebruikt voor de leerlooierij. Hierdoor ontstond al vanaf de vroege Middeleeuwen het eikenhakhout. Jonge eiken werden op geringe hoogte afgezet, waarna er meerdere nieuwe uitlopers groeiden. Elke 10 tot 12 jaar werden deze opnieuw gehakt. Het hout werd als brandhout gebruikt. Tot begin twintigste eeuw kwamen nog grote oppervlakten eikenhakhout voor, met name op de Veluwe.

Daarna raakte deze cultuur in onbruik. Veel hakhoutpercelen werden 'op énen gezet' ofwel omgezet in 'spaartelgenbos'. Op de Veluwe kunnen nog veel voormalige hakhoutpercelen worden aangetroffen. Recent zijn er, bij een inventarisatie van inheemse houtgewassen, op de Veluwe meerdere zeer grote groepen van zomer- en wintereik gevonden. Aanvankelijk werd verondersteld dat deze groepen restanten waren van eeuwenoud hakhoutbeheer, en werden leeftijden geschat tot 1500 à 2000 jaar. Recent is aangetoond dat veel van deze groepen op een andere wijze dan hakhout zijn ontstaan, en dus van veel recenter oorsprong zijn (tot enkele honderden jaren oud). Dit kan o.a. zijn door instuiving en begrazing.

Symboliek en Mythologie

De eik speelt in de geschiedenis van vele Europese volken een speciale rol. De Germanen vereerden de eik als heilige boom van de dondergod Thor/Donar, ook wel van Wodan/Odin. Aan de voet van heilige eiken vonden rituele bijeenkomsten plaats, werden doden begraven en offers gebracht. Ook verschillende andere volken, waaronder de Kelten, Grieken, Romeinen en Slaven, vereerden een met de eik verbonden dondergod (respectievelijk Taranis, Zeus, Jupiter en Peroen). Dit had te maken met het gegeven dat eiken vaker en duidelijker zichtbaar worden getroffen door de bliksem. In het oude Griekenland (Hellas) was de eik aan de oppergod Zeus gewijd. Deze sprak zijn wil uit via het ruisen van de bladeren van de heilige eik van Dodona.

Leven

Jonge eiken zijn gevoelig voor aantasting door bijvoorbeeld insecten. Vanaf hun 100e tot 200e levensjaar neemt de snelheid waarmee zij groeien af. Na deze tijd groeien zij voornamelijk in dikte. Veel eiken worden, indien de mens ze de kans geeft, 300 tot 400 jaar oud, een kleiner aantal haalt 500 jaar, maar er zijn eiken waarvan wordt aangenomen dat ze 700 tot 1200 jaar oud zijn. (claims van 1300 tot 2000 jaar voor opgaande eiken moeten met de nodige scepsis worden bezien). In West-Europa komen de meeste van deze aloude eiken voor in Engeland, maar ook in Zweden, Duitsland en Polen zijn veel oude eiken te vinden. In Frankrijk zijn alleen lokaal echt oude solitaire eiken te vinden. De vermaarde oude Franse eikenbossen bestaan in meerderheid uit wintereiken.

Monumentale oude eiken

Nederland

In Nederland, waar het schaarse eikenhout intensief werd gebruikt, zijn slechts enkele opgaande eiken van meer dan 300 jaar aan te treffen. Hieronder enkele bekende voorbeelden.

• De Kroezeboom van Fleringen, nabij Tubbergen, Twenthe. Geschatte leeftijd 400 tot 500 jaar.
• De Dikke Boom van Verwolde, bij Laren (Gelderland). Geschatte leeftijd 450 jaar.
• De Wodanseiken van Wolfheze. Geschatte leeftijd 300 tot 450 jaar.
• De Kroezeboom van Ruurlo. Geschatte leeftijd 350 tot 400 jaar.
• De Kozakkeneik van Delden. Geschatte leeftijd 350 jaar.
• Verschillende eiken bij Paleis Het Loo, Apeldoorn. Leeftijd ± 310 jaar.
• De Reuzeneik van Vorden. Geschatte leeftijd 240 jaar: een in augustus 2008 op 4 meter hoogte afgebroken enorme tak bevat 211 jaarringen.
• De Zomereik op Landgoed Hilverbeek, 's Graveland. Geschatte leeftijd 300 jaar.

België

In België is de situatie vergelijkbaar. De oudste eik in België overtreft alle Nederlandse eiken echter ruimschoots waar het gaat om omvang en de vermoedelijke leeftijd.
Deze eik is te vinden in het dorpje Liernu, iets ten noorden van Namen. Hier staat in het dorpscentrum, vlak voor de kerk, de dikste boom van de Benelux: 'Le Gros Chêne de Liernu' heeft een stamomtrek van ruim 10 meter en een leeftijd die door velen wordt geschat op duizend jaar. Uit onderzoek naar de leeftijd van vergelijkbaar dikke eiken in Engeland en Duitsland is echter gebleken dat deze omvang al na 500 tot 700 jaar is te bereiken, wat ook voor de eik van Liernu een realistischer leeftijd zal zijn.

De Onzelievehereboom in Kortessem zou uit de 9e eeuw dateren. Hij is zwaar beschadigd tijdens een storm in de 19e eeuw.
Een andere beroemde eik in België is de "Duizendjarige eik" of "Heilige eik" van Lummen, ten noordwesten van Hasselt. Ook deze eik is ondanks verschillende legendes waarschijnlijk minder oud.
Een ware reus onder de Belgische eiken staat in het kasteelpark in Edingen, "Le Chêne du Duc Prosper", met een formidabele hoogte van 40 meter en een stamomvang op 1,5 m hoogte van 7 meter. De leeftijd zal minstens 300 jaar bedragen.

Groot-Brittannië

Enkele plaatsen in Groot-Brittannië waar indrukwekkende oude zomereiken kunnen worden aangetroffen.

• Windsor Great Park, ten westen van Londen, met honderden eiken van 300 tot 700 jaar, sommige wellicht ouder.
• Sherwood Forest nabij Nottingham. Met honderden oude eiken in het bos, door jaarringonderzoek aangetoond tot meer dan 500 jaar maar deels waarschijnlijk tot 700 à 800 jaar oud. Hiertoe behoort de beroemde 'Major-Oak', de meest bezochte boom van Engeland, die doorgaat voor de boom waar Robin Hood zich in verborg.
• Fredville Park bij het dorp Nonington, Kent. Hier staat tussen andere oude bomen, 'Majesty'. Met zijn reusachtige stam met een omtrek van ruim 12 meter één van de dikste en indrukwekkendste Britse eiken. Zijn leeftijd wordt geschat op 500 tot 600 jaar.

Duitsland

• Urwald Sababurg ten noorden van Kassel.
• Urwald Hasbruch nabij Oldenburg, Nedersaksen
• De Eiken van Ivenack in de bondsstaat Mecklenburg-Vorpommeren, Noordoost-Duitsland. Uit jaarring-onderzoek met behulp van een aanwasboor en vergelijking met omgevallen eiken in het gebied blijkt dat de oudste eiken hier een leeftijd hebben van 500 tot 800 jaar. De grootste en vermoedelijk oudste eik van Ivenack is waarschijnlijk 750 tot 800 jaar oud. Eerder werd aan 1000 tot 1200 jaar gedacht, maar dit is gezien de jaarringbreedte bij deze en andere eiken niet waarschijnlijk. De oudere eiken hier zijn allen hol, zodat alleen een leeftijdsschatting mogelijk is door vergelijking en extrapolatie.

Frankrijk

• De Kapel-eik van Allouville-Bellefosse, een dorpje ten noordwesten van Rouen in Normandië. Naast de dorpskerk staat hier de beroemdste boom van Frankrijk. In deze eeuwenoude eik zijn in de 17e eeuw twee kapelletjes gebouwd. De onderste kapel bevat een klein altaar met een Mariabeeld en is gewijd aan "Onze Lieve Vrouwe van de Vrede". De bovenste kapel kan worden bereikt via een rond de boom gebouwde wenteltrap. Dit curieuze religieuze monument wordt jaarlijks door tienduizenden bedevaartgangers bezocht. De leeftijd van deze eik wordt uiteenlopend geschat van 800 tot 1500 jaar. De lage schatting is, gezien onderzoek aan andere eiken in Europa, het meest realistisch.

Polen

• De eiken van Rogalin, ten zuiden van Poznan. Meerdere exemplaren worden op ruim 600 jaar geschat.
• Het oerbos van Białowieża. Hier groeien vele zeer hoge en oude zomereiken in gesloten bosopstand, deels in het beroemde 'oerwoud'-reservaat. Zie ook de Poolse Wikipediapagina over de zomereik.

Scandinavië

De meest noordelijke eiken van Europa groeien langs de kust van Noorwegen en tot rond Stockholm in Zweden.

• Langs de Noorse Fjorden staan geïsoleerde oude exemplaren, bijvoorbeeld langs de Hardangerfjord en zelfs de Sognefjord.
• In het zuidoosten van Zweden staan zelfs opmerkelijk grote aantallen zeer oude eiken. Beroemd is de "Kvill-eken" bij Rumskulla, nabij de Pippi-Langkousstad Vimmerby. Dit is de dikst bekende eik van Europa, met een stamomtrek van 14 meter en een geschatte leeftijd van 800 tot 1000 jaar. Ook in de omgeving van Stockholm staan vele eerbiedwaardige eikreuzen.
• Ook Denemarken staat bekend om zijn oude eiken: hier staat de "Kongeegen", de Koningseik. Aan deze boomruïne en een iets kleinere buurboom is onderzoek van de jaarringen gedaan. Daarbij heeft men de leeftijd geschat op 1400 jaar, waarmee het wellicht de oudste eik van Europa zou zijn.

Ziekten en plagen

De zomereik kan vooral als zaailing en in de jeugdfase aangetast worden door echte meeldauw (Mycrosphaera alphitoides). Op de bladeren zitten dan witte meelachtige vlekken.
Bladluizen kunnen kleine, geelachtige vlekken veroorzaken, waardoor de bladeren kunnen verdorren.

De eikenprocessierups is de laatste jaren vooral in het zuiden van Nederland een jaarlijks terugkerende plaag geworden. Andere rupsen die op de zomereik voorkomen zijn de groene eikenbladroller, de kleine wintervlinder, de eikenpage en de bastaardsatijnvlinder. Soms komt ook de ringelrupsvlinder op de zomereik voor.

Daarnaast kan de lindebladwesp op de bladeren voorkomen. De larve vreet het bladmoes aan de achterzijde van het blad op. Op de bladeren kunnen ook gallen voorkomen. Grote ronde galappeltjes, kleine platte en andere vormen. De meest bekende soort is de eikengalwesp (Cynips quercusfolii), die op de onderkant van eikenbladeren 3 centimeter grote gele tot rode galappels veroorzaakt.

Op de onderkant van de bladeren zijn in de herfst platronde bolletjes te zien van de vrouwelijke lensgal (Neuroterus quercusbaccarum), die makkelijk loslaten. Vaak is de grond ermee bezaaid. In deze bolletjes overwintert de larve. In mei komen van dezelfde galwesp besgalletjes voor zowel op de jonge bladeren als op de bloemsteeltjes. In deze galletjes kunnen vrouwelijke of mannelijke wespjes zitten.

Ook komt de plaatjesgal of Eikennapjesgal (Neuroterus albipes forma laeviusculus) op de eikenbladeren voor. De kleur kan wit, bleekroze of purperrood zijn en ze zijn 2-4 mm in doorsnee. Ze kunnen zowel aan de onderkant als aan de bovenkant van het blad zitten. Uit deze gallen komen alleen vrouwelijke galwespen, die hun eitjes in bloemknoppen leggen. In mei komen zo besgalletjes voor op de bloemsteeltjes. In deze galletjes kunnen zowel vrouwelijke als mannelijke wespjes zitten.

De ananasgal of eikenroos wordt veroorzaakt door de galwesp Andricus foecundatrix (syn. Andricus fecundator). De schutbladen van de knop groeien dakpansgewijs uit tot een 2 tot 3 cm grote, op een dennenappel lijkende, gal. In de herfst opent de knop en valt er een tot 6 mm grote binnengal uit met daarin de larve van de galwesp.

Externe links

• eiken Waarneming.nl
• Meer informatie over eiken, met foto's van monumentale exemplaren
• Website (in het Engels en Pools) over de geweldige eiken in het oerbos van Bialowieza, Polen
• Een nieuwe website (in het Nederlands, Engels en Pools) met foto's en beschrijvingen van enige van de meest indrukwekkende eiken in Europa
• Website met info over de oudste nog levende Quercus Robur van Denemarken

  Vrije mediabestanden over Quercus robur op Wikimedia Commons