|
|
| Regel 1: |
Regel 1: |
| | Wikisage is een vrijwilligersproject, met als doel het vrij verspreiden van kennis. Het is tevens de naam van de encyclopedie die al doende wordt gevormd. Iedereen die over een internetaansluiting beschikt, kan alle pagina's van Wikisage lezen. Ook kan iedereen wikigebruiker worden en zelf aan Wikisage bijdragen. |
|
| |
|
| === Inflatie en baryogenese ===
| | Wikisage kent verder de volgende '''algemene uitgangspunten'''. |
|
| |
|
| Over de vroegste fasen van de oerknal wordt veel gespeculeerd, aangezien er geen astronomische gegevens over beschikbaar zijn. In de meest gangbare modellen was het heelal homogeen en isotroop gevuld met een zeer hoge energiedichtheid en enorme temperaturen en druk, en dijde het zeer snel uit en koelde het af. De periode van 0 tot 10<sup>−43</sup> seconden in de expansie, het Planck-tijdperk, was een fase waarin de vier fundamentele krachten — de elektromagnetische kracht, de sterke kernkracht, de zwakke kernkracht en de [[zwaartekracht]] waren verenigd als één.<ref>Het vroege heelal, 1988, Reidel, isbn=90-277-2619-1, oclc=905464231</ref> In deze fase, de karakteristieke schaallengte van het heelal was de Plancklengte, 1.6×10<sup>−35</sup> m, en had bijgevolg een temperatuur van ongeveer 10<sup >32</sup> graden Celsius. Zelfs het concept van een deeltje valt onder deze omstandigheden uiteen. Een goed begrip van deze periode wacht op de ontwikkeling van een theorie van kwantumzwaartekracht.<ref> Grondslagen van de moderne kosmologie, Jan F. Hawley, Katherine A. Holcomb,7 juli 2005, OUP Oxford, isbn=9780198530961, pagina=355, https://www.google.com/books/edition/Foundations_of_Modern_Cosmology/s5MUDAAAQBAJ?hl=nl&gbpv=1&pg=PA355&printsec=frontcover</ref> Het Planck-tijdperk werd opgevolgd door het grootse eenwordingstijdperk beginnend bij 10<sup>−43</sup> seconden, waar de zwaartekracht zich scheidde van de andere krachten toen de temperatuur van het universum daalde.
| |
|
| |
|
| Op ongeveer 10<sup>−37</sup> seconden na de expansie, veroorzaakte een faseovergang een kosmische inflatie, waarbij het universum exponentieel groeide, niet beperkt door de lichtsnelheidsinvariantie, en de temperatuur daalde met een factor 100.000. Microscopische kwantumfluctuatiesen die optraden vanwege Heisenberg's onzekerheids principe werden versterkt tot de zaden die later de grootschalige structuur van het universum zouden vormen. Rond 10<sup>−36</sup> seconden begint het elektrozwakke tijdperk wanneer de sterke kernkracht zich scheidt van de andere krachten, en alleen de elektromagnetische kracht en zwakke kernkracht verenigd blijven.<ref name=":1">{{Cite web|url=http://hyperphysics.phy-astr.gsu.edu/hbase/Astro/planck.html|title=Big Bang modellen terug naar Planck time|website=hyperphysics.phy-astr.gsu.edu|access-date=2020-04-28}}</ref>
| | ==Doelgroep== |
| | De inhoud van Wikisage is bedoeld voor alle doelgroepen, van beginnend lezer tot expert. Artikelen worden daarom bij voorkeur zo geschreven en opgebouwd dat elke lezer er iets aan heeft. |
|
| |
|
| De inflatie stopte rond de 10<sup>−33</sup> tot 10<sup>−32</sup> seconden, waarbij het volume van het universum met een factor van minstens 10<sup>78</sup> is toegenomen. Opwarming vond plaats totdat het universum de temperaturen bereikte die nodig zijn voor de productie van een quark-gluonplasma evenals voor alle andere elementaire deeltjes. De temperaturen waren zo hoog dat er willekeurige bewegingen van deeltjes waren op relativistische snelheden, en deeltje-antideeltje paren van allerlei soorten werden voortdurend gecreëerd en vernietigd in botsingen. Op een gegeven moment schond een onbekende reactie genaamd baryogenese het behoud van baryongetal, wat leidde tot een zeer kleine overmaat van quarks en leptons over antiquarks en antileptons - in de orde van grootte van één deel op 30 miljoen. Dit resulteerde in de overheersing van materie over antimaterie in het huidige universum. | | ==Opbouw== |
| | De inhoud van Wikisage bestaat uit |
| | # [[Wikisage:Artikelen|artikelen]], waarvoor alle vrijwilligers samen verantwoordelijk zijn; |
| | # [[Wikisage:Essays|essays]], onder verantwoordelijkheid van de auteur(s). |
|
| |
|
| === Afkoeling ===
| | Daarnaast kent Wikisage discussie- en informatiepagina's. |
|
| |
|
| Het universum bleef in dichtheid afnemen en in temperatuur dalen, omdat de typische energie van elk deeltje afnam. Symmetrie-brekende faseovergangen zetten de fundamentele krachten van de natuurkunde en de parameters van elementaire deeltjes in hun huidige vorm, waarbij de elektromagnetische kracht en zwakke kernkracht scheiden op ongeveer 10<sup> −12</sup> seconden. Na ongeveer 10<sup>−11</sup> seconden wordt het beeld minder speculatief, aangezien de deeltjesenergieën dalen tot waarden die bereikt kunnen worden in deeltjesversnellers. Na ongeveer 10<sup>−6</sup> seconden werden quarks en gluons gecombineerd om baryons te vormen, zoals protonen en neutronen. De kleine overmaat aan quarks ten opzichte van antiquarks leidde tot een kleine overmaat aan baryonen ten opzichte van antibaryonen. De temperatuur was nu niet langer hoog genoeg om nieuwe proton-antiproton-paren te creëren (vergelijkbaar voor neutron-antineutron), dus volgde onmiddellijk een massa-annihilatie, waardoor er slechts één op de 10<sup>8</sup> van de oorspronkelijke materiedeeltjes overbleef en geen van hun antideeltjes.<ref>Weenink, Jan, 26 februari 2009, Baryogenesis, https://webspace.science.uu.nl/ ~proko101/JanGWeenink_bg3.pdf,Tomislav Prokopec</ref> Een soortgelijk proces vond plaats na ongeveer 1 seconde voor elektronen en positronen. Na deze annihilaties bewogen de resterende protonen, neutronen en elektronen niet meer relativistisch en werd de energiedichtheid van het heelal gedomineerd door fotonen (met een kleine bijdrage van neutrinos).
| | ==Kennis== |
| | Wat wetenswaardig is, is niet altijd kennis. Meningen, speculaties en argumenten zijn geen kennis. In een artikel kunnen ze daarom hooguit illustratief worden gebruikt. Ze geven echter wel een belangrijk inzicht in de diepte, samenhang en kwaliteit van onze kennis, en horen daarom toch in Wikisage thuis: ze vormen de bouwstenen van een essay. |
|
| |
|
| Een paar minuten na de uitdijing, toen de temperatuur ongeveer een miljard kelvin was en de dichtheid van de materie in het universum vergelijkbaar was met de huidige dichtheid van de atmosfeer van de aarde, combineerden neutronen met protonen om deuterium en helium kernen in het universum te vormen in een proces genaamd Big Bang nucleosynthese (BBN). De meeste protonen bleven ongecombineerd als waterstofkernen.
| | ===Wetenschappelijke methode=== |
| | Kennis hoeft lang niet altijd wetenschappelijk te zijn. Feiten, beschrijvingen, ervaringen, ze maken eveneens deel uit van de kennis die we bezitten. Kennis is niet per se beter of juister als het door wetenschappers is vergaard. Wel heeft de wetenschap ons een belangrijk raamwerk geschonken om kennis op te doen en bij te houden: de [[wetenschappelijke methode]]. Die houdt in dat hypothesen worden getoetst met experimenten. Dat betekent onder meer dat we nooit zeker weten dat iets juist is, en pas kunnen zeggen dat iets onjuist is als het naar behoren is getoetst. Voor het schrijven van zowel artikelen als essays is dat een leidraad. |
|
| |
|
| Toen het heelal afkoelde, domineerde de restenergie-dichtheid van materie door de zwaartekracht de energie-dichtheid van de elektromagnetische straling. Na ongeveer 379.000 jaar waren de elektronen en kernen samengevoegd tot atomen (meestal waterstof), die straling konden uitzenden. Deze relikwiestraling, die grotendeels ongehinderd door de ruimte ging, staat bekend als de kosmische microgolfachtergrond.
| | ===Wat is interessant?=== |
| | Er is geen bovengrens aan hoe groot Wikisage zou kunnen worden. Alle kennis die voor lezers interessant kan zijn, kan daarom interessant zijn voor Wikisage. Wel is het zo dat Wikisage zich richt op lezers in de hele wereld. Kennis die alleen maar interessant is voor de bezoekers van een plaatselijk buurtcafé hoort daarom niet in Wikisage thuis. |
|
| |
|
| === Cooling === | | ===Controle=== |
| {{Main|Big Bang nucleosynthesis|Cosmic microwave background}}
| | Lezers zullen Wikisage alleen als bron van kennis gebruiken als wat er in Wikisage staat voldoende betrouwbaar is. Dat betekent niet, dat er nooit fouten in kunnen staan. Belangrijk is dat de lezer de betrouwbaarheid zelf moet kunnen controleren. Daarom horen - behoudens bij informatie waarvan bekend mag worden verondersteld waar deze kan worden gecontroleerd - altijd de bronnen te worden vermeld van de kennis die hier wordt doorgegeven. |
| [[File:2MASS LSS chart-NEW Nasa.jpg|thumb|right|upright=1.25|Panoramic view of the entire [[Infrared#Regions within the infrared|near-infrared]] sky reveals the distribution of galaxies beyond the [[Milky Way]]. Galaxies are color-coded by [[redshift]].|alt=A map of the universe, with specks and strands of light of different colors.]]
| |
|
| |
|
| The universe continued to decrease in density and fall in temperature, hence the typical energy of each particle was decreasing. [[Explicit symmetry breaking|Symmetry-breaking]] phase transitions put the [[fundamental force]]s of physics and the parameters of elementary particles into their present form, with the electromagnetic force and weak nuclear force separating at about 10<sup>−12</sup> seconds.<ref name=":1" /><ref name="kolb_c7">{{harvnb|Kolb|Turner|1988|loc=chpt. 7}}</ref> After about 10<sup>−11</sup> seconds, the picture becomes less speculative, since particle energies drop to values that can be attained in [[particle accelerator]]s. At about 10<sup>−6</sup> seconds, [[quark]]s and [[gluon]]s combined to form [[baryon]]s such as [[proton]]s and [[neutron]]s. The small excess of quarks over antiquarks led to a small excess of baryons over antibaryons. The temperature was now no longer high enough to create new proton–antiproton pairs (similarly for neutrons–antineutrons), so a mass annihilation immediately followed, leaving just one in 10<sup>8</sup> of the original matter particles and none of their [[antiparticle]]s.<ref>{{Cite web|last=Weenink|first=Jan|date=February 26, 2009|title=Baryogenesis|url=https://webspace.science.uu.nl/~proko101/JanGWeenink_bg3.pdf|publisher=Tomislav Prokopec}}</ref> A similar process happened at about 1 second for electrons and positrons. After these annihilations, the remaining protons, neutrons and electrons were no longer moving relativistically and the energy density of the universe was dominated by [[photon]]s (with a minor contribution from [[neutrino]]s).
| | ==Wie bepaalt?== |
| | Alle vrijwilligers die aan Wikisage meewerken - de [[Wikisage:Wat is een gebruiker?|'gebruikers']] van de wiki - zijn gelijkwaardig, maar ze zijn niet gelijk. Verschillende mensen bezitten kennis over verschillende onderwerpen. Bij Wikisage kunnen gebruikers die thuis zijn op een bepaald terrein samenkomen in een [[Wikisage:Dorp|dorp]]. Is er ergens twijfel of verschil van mening over, dan hakt zo nodig het dorp de knoop door. Wie een expert is op een bepaald gebied, kan worden benoemd tot [[Wikisage:Wijze|wijze]] (sage). Een wijze heeft de mogelijkheid om een poosje alleen aan een artikel te werken, als dat nodig is om alle bijdragen van andere gebruikers netjes te verwerken en de tekst op orde te brengen. |
|
| |
|
|
| | Categorie:Wikisage:Project |
| More about this source textSource text required for additional translation information
| |
| Send feedback
| |
| Side panels
| |
| | |
| A few minutes into the expansion, when the temperature was about a billion [[kelvin]] and the density of matter in the universe was comparable to the current density of Earth's atmosphere, neutrons combined with protons to form the universe's [[deuterium]] and [[helium]] [[atomic nucleus|nuclei]] in a process called [[Big Bang nucleosynthesis]] (BBN).<ref name="kolb_c4"/> Most protons remained uncombined as hydrogen nuclei.<ref name="peacock_c9"/>
| |
| | |
| As the universe cooled, the [[rest mass|rest energy]] density of matter came to gravitationally dominate that of the photon [[electromagnetic radiation|radiation]]. After about 379,000 years, the electrons and nuclei combined into [[atom]]s (mostly [[hydrogen]]), which were able to emit radiation. This relic radiation, which continued through space largely unimpeded, is known as the cosmic microwave background.<ref name="peacock_c9">{{harvnb|Peacock|1999|loc=chpt. 9}}</ref>
| |
| | |
| | |
| {{Appendix}}
| |
| Bronvermelding anderstalige Wikipedia|taal=en|titel=Big Bang|oldid=576832176|datum=2021
| |
Wikisage is een vrijwilligersproject, met als doel het vrij verspreiden van kennis. Het is tevens de naam van de encyclopedie die al doende wordt gevormd. Iedereen die over een internetaansluiting beschikt, kan alle pagina's van Wikisage lezen. Ook kan iedereen wikigebruiker worden en zelf aan Wikisage bijdragen.
Wikisage kent verder de volgende algemene uitgangspunten.
Doelgroep
De inhoud van Wikisage is bedoeld voor alle doelgroepen, van beginnend lezer tot expert. Artikelen worden daarom bij voorkeur zo geschreven en opgebouwd dat elke lezer er iets aan heeft.
Opbouw
De inhoud van Wikisage bestaat uit
- artikelen, waarvoor alle vrijwilligers samen verantwoordelijk zijn;
- essays, onder verantwoordelijkheid van de auteur(s).
Daarnaast kent Wikisage discussie- en informatiepagina's.
Kennis
Wat wetenswaardig is, is niet altijd kennis. Meningen, speculaties en argumenten zijn geen kennis. In een artikel kunnen ze daarom hooguit illustratief worden gebruikt. Ze geven echter wel een belangrijk inzicht in de diepte, samenhang en kwaliteit van onze kennis, en horen daarom toch in Wikisage thuis: ze vormen de bouwstenen van een essay.
Wetenschappelijke methode
Kennis hoeft lang niet altijd wetenschappelijk te zijn. Feiten, beschrijvingen, ervaringen, ze maken eveneens deel uit van de kennis die we bezitten. Kennis is niet per se beter of juister als het door wetenschappers is vergaard. Wel heeft de wetenschap ons een belangrijk raamwerk geschonken om kennis op te doen en bij te houden: de wetenschappelijke methode. Die houdt in dat hypothesen worden getoetst met experimenten. Dat betekent onder meer dat we nooit zeker weten dat iets juist is, en pas kunnen zeggen dat iets onjuist is als het naar behoren is getoetst. Voor het schrijven van zowel artikelen als essays is dat een leidraad.
Wat is interessant?
Er is geen bovengrens aan hoe groot Wikisage zou kunnen worden. Alle kennis die voor lezers interessant kan zijn, kan daarom interessant zijn voor Wikisage. Wel is het zo dat Wikisage zich richt op lezers in de hele wereld. Kennis die alleen maar interessant is voor de bezoekers van een plaatselijk buurtcafé hoort daarom niet in Wikisage thuis.
Controle
Lezers zullen Wikisage alleen als bron van kennis gebruiken als wat er in Wikisage staat voldoende betrouwbaar is. Dat betekent niet, dat er nooit fouten in kunnen staan. Belangrijk is dat de lezer de betrouwbaarheid zelf moet kunnen controleren. Daarom horen - behoudens bij informatie waarvan bekend mag worden verondersteld waar deze kan worden gecontroleerd - altijd de bronnen te worden vermeld van de kennis die hier wordt doorgegeven.
Wie bepaalt?
Alle vrijwilligers die aan Wikisage meewerken - de 'gebruikers' van de wiki - zijn gelijkwaardig, maar ze zijn niet gelijk. Verschillende mensen bezitten kennis over verschillende onderwerpen. Bij Wikisage kunnen gebruikers die thuis zijn op een bepaald terrein samenkomen in een dorp. Is er ergens twijfel of verschil van mening over, dan hakt zo nodig het dorp de knoop door. Wie een expert is op een bepaald gebied, kan worden benoemd tot wijze (sage). Een wijze heeft de mogelijkheid om een poosje alleen aan een artikel te werken, als dat nodig is om alle bijdragen van andere gebruikers netjes te verwerken en de tekst op orde te brengen.
Categorie:Wikisage:Project
