Wikisage, de vrije encyclopedie van de tweede generatie, is digitaal erfgoed

Wikisage is op 1 na de grootste internet-encyclopedie in het Nederlands. Iedereen kan de hier verzamelde kennis gratis gebruiken, zonder storende advertenties. De Koninklijke Bibliotheek van Nederland heeft Wikisage in 2018 aangemerkt als digitaal erfgoed.

  • Wilt u meehelpen om Wikisage te laten groeien? Maak dan een account aan. U bent van harte welkom. Zie: Portaal:Gebruikers.
  • Bent u blij met Wikisage, of wilt u juist meer? Dan stellen we een bescheiden donatie om de kosten te bestrijden zeer op prijs. Zie: Portaal:Donaties.
rel=nofollow

Joodse kalender: verschil tussen versies

Uit Wikisage
Naar navigatie springen Naar zoeken springen
(toevoegingen halachische uren, dagindeling, nauwkeurigheid)
Geen bewerkingssamenvatting
 
(20 tussenliggende versies door dezelfde gebruiker niet weergegeven)
Regel 1: Regel 1:
<!----  Hier staan wat programmacodes.
{{:Joodse kalender/Vandaag}}De '''joodse kalender''' of '''Hebreeuwse kalender''' ([[Hebreeuws]]: {{Nowrap|{{Heb|הַלּוּחַ הָעִבְרִי}}}} / ''ha’loeach ha‘iwri'') is een [[lunisolaire kalender]]. De nu gebruikelijke '''joodse jaartelling''' rekent vanaf het jaar waarvan het [[jodendom]] volgens de [[rabbijnse chronologie]] aanneemt dat de [[schepping]] van de wereld heeft plaatsgevonden.
        De eigenlijke tekst begint iets verder onderaan.
[[Bestand:Gezer calendar.jpg|300px|right|thumb|De '''Gezer kalender''': de oudste archeologische vondst waarop de Hebreeuwse maanden staan vermeld, mogelijk als schrijfoefening.]]


------><div style="float: right; margin: 0 0 1em 1em; padding: 0.5em; background: #fffff4; border: 1px solid silver; width: 300px;">
== Term ==
''{{#time:xjj xjF xjY}}'' op de Joodse kalender (of in het Hebreeuws: {{Heb|{{Hebreeuwse cijfers|{{#timel:xjj}}}}}} '''{{Heb|{{#switch:{{#timel:xjn}}
Het Hebreeuwse woord voor kalender, {{Heb|לּוּחַ}}, ''loeach'', betekent ook een bord om van te eten, een bord om op te schrijven of een uithangbord. Een schematische tijdsvoorstelling van bijvoorbeeld de maand of volgende maanden op een bordje gekrast of getekend, vormde een kalender.
|1=תשרי
|2=חשון
|3=כסלו
|4=טבת
|5=שבט
|6=אדר
|7=ניסן
|8=איר
|9=סיון
|10=תמוז
|11=אב
|12=אלול
}}}}''' {{Heb|{{Hebreeuwse cijfers|{{#timel:xjY}}}}}}) komt overeen met <br/>
van ''[[{{#timel:l|-1 day}}]]avond [[{{#timel:j F|-1day}}]] [[{{#timel:Y|-1day}}]]'' bij zonsondergang <br/>
tot ''[[{{#timel:l}}]]avond [[{{#timel:j F}}]] [[{{#timel:Y}}]]'' bij zonsondergang <br/> volgens de [[gregoriaanse kalender]].
 
</div>
[[Bestand:Gezer calendar.jpg|300px|right|thumb|De '''Gezer kalender''': de oudste archeologische vondst waarop de Hebreeuwse maanden staan vermeld, mogelijk als schrijfoefening.]]<!------
 
Hier begint de artikeltekst: ------->
De '''joodse kalender''' of '''Hebreeuwse kalender''' ([[Hebreeuws]]: {{Nowrap|{{Heb|הלוח העברי}}}} / ''ha’loeach ha‘iwri'') is een [[lunisolaire kalender]]. De nu gebruikelijke '''joodse jaartelling''' rekent vanaf het jaar waarvan het [[jodendom]] aanneemt dat de [[schepping]] van de wereld heeft plaatsgevonden.


== Lunisolaire kalender ==
== Lunisolaire kalender ==
In het jodendom gebruikt men een [[lunisolaire kalender]]: een [[maankalender]] die in het juiste seizoen wordt gehouden door het invoegen van schrikkelmaanden. Een 'synodische' [[maanmaand|maand]] of [[synodische maand|lunatie]] duurt ca. 29,5 dagen waarbij de ene maand 29 en de andere maand weer 30 dagen duurt. Omdat er 12 [[joodse maanden]] zijn, komt men hierdoor uit op 354 dagen. Een maanjaar is dus ongeveer 11 korter dan een jaar van een [[zonnekalender]] met 365 of 366 dagen.
In het jodendom gebruikt men een [[lunisolaire kalender]]: een [[maankalender]] die in het juiste seizoen wordt gehouden door het invoegen van schrikkelmaanden. Een ’synodische’ [[maanmaand|maand]] of [[synodische maand|lunatie]] duurt ca. 29,5 dagen waarbij de ene maand 29 en de andere maand weer 30 dagen duurt. Omdat er 12 [[joodse maanden]] zijn, komt men hierdoor uit op 354 dagen. Een maanjaar is dus ongeveer 11 dagen korter dan een jaar van een [[zonnekalender]] van 365 of 366 dagen.


Dit lost men op door een schrikkelmaand in te voegen. De naam van de schrikkelmaand is ''ve-adar'' of ''adar sjeni'' (in het Nederlands ook wel ''tweede adar'' of kortweg ''[[adar 2]]'').
Dit lost men op door een schrikkelmaand in te voegen. De naam van de schrikkelmaand is ''ve-adar'' of ''adar sjeni'' (in het Nederlands ook wel ''tweede adar'' of kortweg ''[[adar 2]]'').


== Geschiedenis ==
==Schrikkelmaanden==
=== Vóór de Exodus ===
In de rabbijns-joodsde kalender is het invoegen van de schrikkelmaand ve-adar gestandaardiseerd. De schrikkelmaand telt altijd 29 dagen en wordt ingevoegd in het 3e, 6e, 8e, 11e, 14e, 17e, en 19e jaar van de [[cyclus van Meton]].
Het Bijbelverslag geeft te kennen dat vóór de Israëlieten uittrokken uit Egypte, het jaar van herfst tot herfst werd gerekend. Joden gaan er nog steeds van uit dat de schepping van [[Adam]] plaatsvond in de herfst.
 
Ten tijde van de uittocht uit Egypte droeg [[God (jodendom)|God]] in de [[Thora]] door aan [[Mozes|Mosje]] (Mozes) en [[Aäron|Aharon]] (Aäron) op dat het jaar in de lente diende te beginnen met de maand Abib (of Nisan) ({{Bijbel|Exodus|12|1-2}}; {{Bijbel|Exodus|13|4}}). In [[Exodus (boek)|Sjemot]] (Exodus) 12:1-2 staat: „[[JHWH]] zei tegen Mosje en Aharon, terwijl zij nog in [[Oude Egypte|Egypte]] waren: ’Voortaan moet deze maand bij jullie de eerste maand van het jaar zijn.’” Dit had betrekking op de [[uittocht uit Egypte]] door de [[Israëlieten]] die in de [[lente]] plaatsvond. De “redding” (uit Egypte) werd zo op een belangrijkere plaats gesteld dan de schepping. Voor burgerlijke doeleinden en voor de landbouw, bleef ook de van herfst-tot-herfst-kalender in gebruik.
 
De meeste maandnamen van vóór de Babylonische ballingschap zijn niet meer bekend. De maanden werden meestal met hun rangnummer aangeduid, (vb.: ’de derde maand’.) Van de oude maandnamen zijn enkel nog Abib, Ziv, Ethanim en Bul bekend. Deze namen hebben ook alle betrekking op de jaargetijden. Abib betekent, naar men aanneemt, „groene aren”. Ziv komt van „schittering; glans”, omdat in die tijd van het jaar de aarde schitterde van de bloesems;{{fn|1}} Ethanim betekent waarschijnlijk „voortdurend vloeiende stromen”, en Bul komt van een grondwoord dat „opbrengst; voortbrengsel” betekent.
 
[[Bestand:Beit Alpha.jpg|300px|right|thumb|Een [[5e eeuw|vijfde-eeuwse]] mozaïek in een [[synagoge]] in [[Israël]], waaruit blijkt dat er in die tijd een sterke invloed van het [[Hellenisme]] bestond. Herkenbaar zijn de symbolen van de [[dierenriem]]; de figuur in het midden wordt geïdentificeerd als [[Helios]].{{fn|2}}]]
 
=== Na de Babylonische gevangenschap ===
Tijdens de ballingschap in Babylon kwam het gebruik van de Babylonische maandnamen in zwang, die tot op heden in de Joodse kalender worden gebruikt.
 
In de „mondelinge leer”, die in de [[Misjna]] werd opgetekend, werden vier verschillende beginpunten van het nieuwe jaar beschreven. Het bekendste ervan is [[Rosj Hasjana]] (''het hoofd van het jaar'') en begint op 1 [[tisjri]]. De overige in de Misjna beschreven beginpunten van het nieuwe jaar zijn [[Toe Biesjwat]], het nieuwe jaar van de bomen, op 15 sjewat. Op die dag bloeit de amandelboom in Israël reeds. Het nieuwe jaar voor het brengen van de tienden van het vee dat begon op 1 [[eloel]], en het van de koningen en pelgrims, dat begon met [[nisan]] zijn in onbruik geraakt. Wanneer een koning begon te regeren, beschouwde men de maanden tot nisan als zijn troonbestijgingsjaar. Zijn eerste regeringsjaar begon vanaf nisan.
 
=== Standaardisering ===
In vroegere tijden liet men de maand beginnen „op basis van puur empirische observatie”: de nieuwe-maansikkel moest zichtbaar worden te Jeruzalem. Evenzo voegde men op basis van observatie een schrikkelmaand toe wanneer dit nodig was. „Als . . . tegen het eind van het jaar werd opgemerkt dat het [[Pesach]] vóór de [[lente-equinox]] [omstreeks 21 maart] zou vallen, werd er verordend dat er vóór [[nisan]] een maand ingelast moest worden.”{{fn|3}}
 
In het jaar 4108 (Joodse jaartelling) (358-359 ([[christelijke jaartelling|gregoriaanse jaartelling]]) werd de kalender gestandaardiseerd door [[Hillel II]] met behulp van de [[cyclus van Meton]]: in een telkens terugkerende periode van negentien jaar wordt zeven keer een [[schrikkelmaand]] toegevoegd. Het nummer van het jaar in deze periode van negentien jaar heet het [[Gulden getal (kalender)|gulden getal]]. De jaren met als gulden getal 3, 6, 8, 11, 14, 17 en 19 zijn schrikkeljaren. De schrikkelmaand heeft in de regel 30 dagen (op één na die 29 dagen telt) waardoor men na 19 jaar in de pas loopt met de zonnekalender.
 
In 4681 (920 n. Chr.) deed [[Aharon ben Meir]] van Palestina een voorstel voor een kalenderherziening om een paar inconsequenties op te lossen. [[Saadia ben Jozef]] van Babylon (Saadia Gaon) verschilde hierover van mening met hem. Het voorstel van Aharon ben Meir werd afgewezen. De huidige rabbijns-joodse kalender is daarom praktisch nog hetzelfde als het systeem dat door Hillel II werd ingevoerd. Rabbijnse joden gaan ervan uit dat dit de laatste kalenderhervorming was voor de komst van de Messias.
 
Maimonides (Rambam) schreef hoe eenvoudig hij het systeem van deze kalender wel vond: „zelfs gewone schoolkinderen zijn er in een paar dagen mee weg”.{{fn|4}}
 
De kalenderhervorming van Hillel II werd niet gevolgd door de [[karaïtisch jodendom|karaïtische joden]].
 
=== Heden ===
Vandaag de dag begint het jaar met de maand tisjri (de zevende maand volgens de Thora).
 
Hedendaagse Israëlische kalenders bevatten gewoonlijk de herfst-tot-herfst-kalender. Er zijn vele dubbele kalenders in omloop: ofwel de Gregoriaanse kalender met de joodse maanden in het klein aangegeven, ofwel de joodse kalender met de data van de Gregoriaanse kalender.


==Molad==
== Herfst-tot-herfst ==
Het jaar van de kalender is gebaseerd op een gemiddelde maandlengte van 29 dagen 12 uur en 793 chalakim, wat overeenkomt met 29,5305941235 dagen. Het jaarbegin hangt af van de met deze gegevens berekende molad, de joodse nieuwe maan.
Hedendaagse Israëlische kalenders bevatten gewoonlijk de herfst-tot-herfst-kalender, die met de maand tisjri begint (de zevende maand volgens de Thora).


== Jaartelling ==
{{Zie ook| het artikel [[geschiedenis van de joodse kalender]], voor een overzicht over wanneer het jaar vroeger begon.}}
De nu gebruikelijke '''joodse jaartelling''' rekent vanaf het jaar waarvan de [[rabbijnse chronologie]] aanneemt dat de [[schepping]] van de wereld heeft plaatsgevonden, (de [[Anno Mundi]]).


„In verscheidene rabbijnse berekeningen begon het ’Tijdperk van de Schepping’ in de herfst van een van de jaren tussen 3762 en 3758 vóór de gangbare jaartelling [voor Christus]. Sinds de twaalfde eeuw werd het aanvaard dat dit tijdperk in [[3761 v.Chr.|3761]] begon (om exact te zijn, op 7 oktober van dat jaar).”{{fn|5}}<sup>(juliaans)</sup>(Dit komt overeen met [[6 september]]<sup>(Gregoriaans)</sup>, [[juliaanse dag]] 347998.)
Er zijn vele dubbele kalenders in omloop: ofwel de [[gregoriaanse kalender]] met de joodse maanden in het klein aangegeven, ofwel de joodse kalender met de data van de gregoriaanse kalender.


<!---Hieronder staan ook wat formules. Wees voorzichtig bij het bewerken.---->
==Maandnamen==
Het joodse jaar '''{{#timel:xjY}}''' komt zodoende overeen met het [[gregoriaanse kalender|algemene of Gregoriaanse jaar]] (sept./okt., [[tisjrie]]) '''{{#expr:{{#timel:xjY}} - 3761}} - {{#expr:{{#timel:xjY}}-3760}}'''.
Oorspronkelijk werden de maanden genummerd. Later kregen de maanden namen. Van de oude Hebreeuwse maandnamen zijn nog slechts enkele bekend. Tijdens de ballingschap in Babylon kwamen maandnamen in gebruik die gebaseerd waren op de Babylonische maandnamen. De Babylonische maandnamen waren Nisanu, Ayaru, Simanu, Du’uzu, Abu, Ululu, Tashritu, Arakshama, Kislimu, Tebetu, Shabatu en Adaru.
<!---Einde formules.---->


{| class="prettytable" style="width: 98%; border: 2px solid gray; background:#FFE39B"
{| class="prettytable" style="width: 100%; border: 2px solid gray; background:#FFE39B"
| „godsdienstig”
| „godsdienstig”
| „burgerlijk”
| „burgerlijk”
Regel 174: Regel 123:
| (in [[schrikkeljaar|schrikkeljaren]]) in maart/april
| (in [[schrikkeljaar|schrikkeljaren]]) in maart/april
|}
|}
{| class="wikitable" width=100%
|
;Spellingsnotities
{{fnb|a}} Volgens de [http://www.sofeer.nl/woordenlijst/abc_jid.htm woordenlijst] van de Stichting Hebreeuwse en Jiddisje woorden in het Nederlands.
{{fnb|b}} Hebreeuws-Nederlands, gangbare versie volgens de [http://www.sofeer.nl/woordenlijst/abc_jid.htm woordenlijst] van de Stichting Hebreeuwse en Jiddisje woorden in het Nederlands.
{{fnb|c}} Hebreeuws-Nederlands, transcriptieversie volgens de [http://www.sofeer.nl/woordenlijst/abc_jid.htm woordenlijst] van de Stichting Hebreeuwse en Jiddisje woorden in het Nederlands.
|}
{| class="wikitable" style="float:right"
{| class="wikitable" style="float:right"
! jaarlengte !! Nederlandse benaming
! jaarlengte !! Nederlandse benaming
|-
|-
|{{nowrap|353 dagen}} || onvolledig gewoon jaar
|{{nowrap|353 dagen}} || onvolledig (of onvoltallig) gewoon jaar
|-
|-
|354 || regelmatig gewoon jaar
|354 || regelmatig gewoon jaar
|-
|-
|355 || volledig gewoon jaar
|355 || volledig (of voltallig) gewoon jaar
|-
|-
|383 || onvolledig schrikkeljaar
|383 || onvolledig (of onvoltallig) schrikkeljaar
|-
|-
|384 || {{nowrap|regelmatig schrikkeljaar}}
|384 || {{nowrap|regelmatig schrikkeljaar}}
|-
|-
|385 || volledig schrikkeljaar
|385 || volledig (of voltallig) schrikkeljaar
|}
|}
==Jaarlengte==
==Jaarlengte==
Volgens de regels van de rabbijns-joodse kalender kan het jaar verschillende lengtes hebben. De gewone jaren hebben 353, 354 of 355 dagen. De schrikkeljaren (ook: ’empolische jaren’) hebben 383, 384 of 385 dagen.{{fn|6}}{{fn|7}}
Volgens de regels van de rabbijns-joodse kalender kan het jaar verschillende lengtes hebben. De gewone jaren hebben 353, 354 of 355 dagen. De schrikkeljaren (ook: ’empolische jaren’) hebben 383, 384 of 385 dagen.{{fn|2}}{{fn|3}}


==Dagindeling==
==Dagindeling==
Regel 197: Regel 157:
Voor kalenderberekeningen gebruikt men vaste uren die de lengte hebben van 1/24 van een etmaal, en neemt men 18:00 uur voor het begin van een dag.
Voor kalenderberekeningen gebruikt men vaste uren die de lengte hebben van 1/24 van een etmaal, en neemt men 18:00 uur voor het begin van een dag.


Een dag is ingedeeld in 24 uur, elk met 1080 delen (chalakim). Elke minuut bevat bijgevolg 18 chalakim (enkelvoud ''chelek''). Een ''chelek'' is 3⅓ seconden.
Een dag is ingedeeld in 24 uur, elk met 1080 delen (''[[chelek|chalakim]]''). Elke minuut bevat bijgevolg 18 chalakim (enkelvoud ''[[chelek]]''). Een ''chelek'' is 3⅓ seconden.


In de oudheid stond de lengte van de uren niet vast, aangezien de zonsondergang niet constant op het zelfde uur plaatsvindt. Zo is ook nu nog de plaatselijke tijd van de zonsondergang bepalend voor het begin van de ''[[halacha|halachische]]'' dag. (De dag volgens de joodse geboden.) Dit heeft invloed op de gebedstijden. De tijdsinterval tussen de zonsopgang en de zonsondergang wordt gemeten en in 12 gelijke delen verdeeld: dit zijn de ''sjaot zemanijot'', de halachische uren.
In de oudheid stond de lengte van de uren niet vast, aangezien de zonsondergang niet constant op het zelfde uur plaatsvindt. Zo is ook nu nog de plaatselijke tijd van de zonsondergang bepalend voor het begin van de ''[[halacha|halachische]]'' dag. (De dag volgens de joodse geboden.) Dit heeft invloed op de gebedstijden en op het begin en einde van de sabbat en feest- of vastendagen. De tijdsinterval tussen de zonsopgang en de zonsondergang wordt gemeten en in 12 gelijke delen verdeeld: dit zijn de ''sjaot zemanijot'', de halachische uren.
 
==Molad==
Het jaarbegin werd vroeger bepaald werd door het zichtbaar worden van de nieuwe maansikkel te Jeruzalem; de rabbijns-joodse kalender maakt in plaats daarvan gebruik van de berekende joodse nieuwe maan of ’''molad''’. Aan de hand van de ''molad tisjri'', de molad van de maand tisjri, wordt bepaald wanneer het jaar begint.
 
==Dechiot==
Opdat niet teveel vasten- of feestdagen vlak voor of na [[sabbat]]dagen zouden vallen, bestaan in de rabbijns-joodse kalender vier regels (''[[dechia|dechiot]]'', enkelvoud ''dechia'') waardoor het begin van het nieuwe jaar een dag of zelfs twee dagen uitgesteld wordt.
 
{{Zie ook| het artikel [[Dechia]]}}
 
==Maand==
Een maand heeft 29 of 30 dagen. Een maand met 30 dagen is ''vol'' ({{Heb|מלא}}, ''malee'') een maand met 29 dagen heet ’onvolledig’ ({{Heb|חסר}}, ''chasser'').
 
De maanden nisan, sivan, av, tisjri, en sjevat hebben in de rabbijns-joodse kalender altijd 30 dagen. De maanden ijar, tammoez, eloel, tevet en adar (of in schrikkeljaren de tweede adar) hebben altijd 29 dagen.
 
De maand adar I, die in schrikkeljaren wordt ingevoegd voor de maand adar II, heeft 30 dagen. (Dit houdt in dat feest- en gedenkdagen, die in een gewoon jaar in de maand adar vallen, in een schrikkeljaar in de maand ve-adar (adar II) vallen.)
 
De maanden chesjvan en kislev kunnen in lengte variëren. Er zijn maar drie combinaties mogelijk: ofwel hebben ze alle drie 30 dagen, ofwel 29 dagen, ofwel heeft chesjvan 29 dagen en kislev 30.
 
== Jaartelling ==
De nu gebruikelijke '''joodse jaartelling''' rekent vanaf het jaar waarvan de [[rabbijnse chronologie]] aanneemt dat de [[schepping]] van de wereld heeft plaatsgevonden, (de [[Anno Mundi]]).
 
„In verscheidene rabbijnse berekeningen begon het ’Tijdperk van de Schepping’ in de herfst van een van de jaren tussen 3762 en 3758 vóór de gangbare jaartelling [voor Christus]. Sinds de twaalfde eeuw werd het aanvaard dat dit tijdperk in [[3761 v.Chr.|3761]] voor de gangbare jaartelling begon (om exact te zijn, op 7 oktober van dat jaar).”{{fn|1}}<sup>(juliaans)</sup> (Dit komt overeen met [[6 september]]<sup>(gregoriaans)</sup>, [[juliaanse dag]] 347998.)
<!---Hieronder staan ook wat formules. Wees voorzichtig bij het bewerken.---->
Het joodse jaar '''{{#timel:xjY}}''' komt zodoende overeen met het [[gregoriaanse kalender|algemene of gregoriaanse jaar]] (sept./okt., [[tisjri]]) '''{{#expr:{{#timel:xjY}} - 3761}} - {{#expr:{{#timel:xjY}}-3760}}'''.
<!---Einde formules.---->


== Nauwkeurigheid ==
== Nauwkeurigheid ==
De rabbijns-joodse kalender rekent 2913753⁄25920 dagen als lengte van een [[synodale maand]] en neemt aan dat deze even lang zijn. Omgerekend zijn dit (bij benadering) 29,530594 dagen. Het verschil met de moderne wetenschappelijke schatting bedraagt minder dan een halve seconde.
De rabbijns-joodse kalender rekent 2913753⁄25920 dagen of 29 dagen, 12 uur en 793 ’delen’ (''chalakim'') als lengte van een [[synodale maand]] en neemt aan dat deze even lang zijn. Omgerekend zijn dit (bij benadering) 29,5305941235 dagen. Het verschil met de moderne wetenschappelijke schatting bedraagt minder dan een halve seconde.


In het kalendersysteem wordt ook aangenomen dat een [[tropisch jaar]] de exacte lengte heeft van 127⁄19, dat is ongeveer 365,2468 dagen. Het tropische jaar (365,2422 dagen) wordt dus ongeveer 0,0046 dagen overschat, wat neerkomt op ongeveer zeven minuten per jaar. Dit betekent één dag in 216 jaar. De afwijking is kleiner dan die van de [[juliaanse kalender]], waarin een jaar van 365,2500 dagen gebruikt wordt, wat een verschil is van 0,0078 dagen per jaar, of een dag per 128 jaar. Maar de afwijking is heel wat groter dan die van de [[gregoriaanse kalender]], waarin het jaar van 365,2425 dagen een verschil uitmaakt van 0,0003 dagen per jaar, wat pas na 3333 jaar een dag verschil maakt.
In het kalendersysteem wordt ook aangenomen dat een [[tropisch jaar]] de exacte lengte heeft van 127⁄19, dat is ongeveer 365,2468 dagen. Het tropische jaar (365,2422 dagen) wordt dus ongeveer 0,0046 dagen overschat, wat neerkomt op ongeveer zeven minuten per jaar. Dit betekent dat de rabbijns-joodse berekende kalender per 216 jaar één dag „achterloopt”. De afwijking is kleiner dan die van de [[juliaanse kalender]], waarin een jaar van 365,2500 dagen gebruikt wordt, wat een verschil is van 0,0078 dagen per jaar, of een dag per 128 jaar. Maar de afwijking is heel wat groter dan die van de [[gregoriaanse kalender]], waarin het jaar van 365,2425 dagen een verschil uitmaakt van 0,0003 dagen per jaar, wat pas na 3333 jaar een dag verschil maakt.
 
Door de verschuiving van de kalender en door de rabbijnse [[dechia|dechiot]], regels die bepalen wanneer het begin van het jaar een dag wordt uitgesteld, kan het in de rabbijns-joodse kalender voorkomen dat het [[Pesach]] soms wel een maand „te laat” gevierd wordt. Het valt dan zowat een maand ''na'' Pasen. Dit gebeurt bijvoorbeeld in 2016 en opnieuw in 2019.
 
In 1953 ontstond de paradoxe situatie dat de [[Birkat Hachama]], een herdenking die om de 28 jaar plaatsvindt en die traditioneel de lente-equinox zou vieren, op 8 april viel, acht dagen na het Pesach, dat na het begin van de lente (de lente-equinox) valt.


== Zie ook ==
== Zie ook ==
* [[Geschiedenis van de joodse kalender]]
* [[Cyclus van Meton]]
* [[Cyclus van Meton]]
* [[Lijst van joodse feest- en gedenkdagen]]
* [[Lijst van joodse feest- en gedenkdagen]]


{{Appendix|1=Weblinks
{{Appendix|1=Weblinks
{{JewEn|3920|Calendar, History of}}
{{JewEn|3921|Calendar, Hebrew, “Luaḥ” &#61; table}}
{{CathEn|03166a|Jewish Calendar}}
{{CathEn|03166a|Jewish Calendar}}
{{Wikibooks|en|Computer_Programming/Hebrew_calendar|Computer programming: Hebrew calendar}}
{{Wikibooks|en|Computer_Programming/Hebrew_calendar|Computer programming: Hebrew calendar}}
Regel 217: Regel 207:
* {{en}} Kaluach.net [http://kaluach.net/month.php Joodse kalender (actueel)], mogelijkheid voor keuze van andere maanden en jaren
* {{en}} Kaluach.net [http://kaluach.net/month.php Joodse kalender (actueel)], mogelijkheid voor keuze van andere maanden en jaren
* {{en}} [http://kaluach3.software.informer.com/download/ Kaluach3 kalendersoftware]
* {{en}} [http://kaluach3.software.informer.com/download/ Kaluach3 kalendersoftware]
* {{en}} [http://hebrewcalendar.tripod.com/ Hebrew calendar] Uitgebreide informatie over de Joodse kalender.
* {{en}} [https://web.archive.org/web/20160702055743/http://hebrewcalendar.tripod.com/ Hebrew calendar] Uitgebreide informatie over de Joodse kalender. Via archive.org
* {{de}} [http://www.computus.de/kalenderarten/juedisch.html Der jüdische Kalender], computus.de
* {{de}} [http://www.computus.de/kalenderarten/juedisch.html Der jüdische Kalender], computus.de
----
----
;Verwijzingen en noten
;Verwijzingen en noten
{{fnb|1}} Commentaar op {{Bijbel|1 Koningen|6|1}} in de ''Soncino Books of the Bible'', onder redactie van A. Cohen, Londen, 1950.
{{fnb|1}} {{en}} ''Encyclopaedia Judaica'', second edition, 1971, volume 4.
 
{{fnb|2}} {{Aut|Walter Zanger}} in: {{ts.|Biblical Archaeology Review}}, [http://www.bib-arch.org/e-features/synagogue-zodiacs.asp Jewish Worship, Pagan Symbols]


{{fnb|3}} {{Aut|Emil Schürer}}, ''The History of the Jewish People in the Age of Jesus Christ, Volume 1'', 1973, blz. 590.
{{fnb|2}} [http://www.sterrenkunde.nl/index/encyclopedie/kalender.html Kalender] op sterrenkunde.nl


{{fnb|4}} {{Aut|Mozes ben Maimon}} (Maimonides), ''Hilchot Kiddoesj Hachodesj'' 11.4. Citaat: {{Heb|אפילו תינוקות של בית רבן מגיעין עד סופו בשלושה וארבעה ימים}}
{{fnb|3}} [http://aa.quae.nl/nl/antwoorden/moderne_kalenders.html Moderne kalenders] op Astronomie Antwoorden (http://aa.quae.nl)
 
{{fnb|5}} {{en}} ''Encyclopaedia Judaica'', second edition, 1971, volume 4.
 
{{fnb|6}} [http://www.sterrenkunde.nl/index/encyclopedie/kalender.html Kalender] op sterrenkunde.nl
 
{{fnb|7}} [http://aa.quae.nl/nl/antwoorden/moderne_kalenders.html Moderne kalenders] op Astronomie Antwoorden (http://aa.quae.nl)
----
;Spellingsnotities
{{fnb|a}} Volgens de [http://www.sofeer.nl/woordenlijst/abc_jid.htm woordenlijst] van de Stichting Hebreeuwse en Jiddisje woorden in het Nederlands.
 
{{fnb|b}} Hebreeuws-Nederlands, gangbare versie volgens de [http://www.sofeer.nl/woordenlijst/abc_jid.htm woordenlijst] van de Stichting Hebreeuwse en Jiddisje woorden in het Nederlands.
 
{{fnb|c}} Hebreeuws-Nederlands, transcriptieversie volgens de [http://www.sofeer.nl/woordenlijst/abc_jid.htm woordenlijst] van de Stichting Hebreeuwse en Jiddisje woorden in het Nederlands.
}}
}}
{{Navigatie kalendersystemen}}
{{Navigatie kalendersystemen}}
{{Navigatie jodendom}}
{{Navigatie jodendom}}


[[Categorie:Kalender]]
[[Categorie:Joodse kalender| ]]
[[Categorie:Jodendom|Kalender]]

Huidige versie van 14 jul 2020 om 14:06

19 adar sjeni 5784 op de Joodse kalender,
in het Hebreeuws:
י"ט באדר ב׳ ה'תשפ"ד
komt overeen met
van donderdagavond 28 maart 2024 bij zonsondergang,
tot vrijdagavond 29 maart 2024 bij zonsondergang
volgens de gregoriaanse kalender.

De joodse kalender of Hebreeuwse kalender (Hebreeuws: הַלּוּחַ הָעִבְרִי / ha’loeach ha‘iwri) is een lunisolaire kalender. De nu gebruikelijke joodse jaartelling rekent vanaf het jaar waarvan het jodendom volgens de rabbijnse chronologie aanneemt dat de schepping van de wereld heeft plaatsgevonden.

De Gezer kalender: de oudste archeologische vondst waarop de Hebreeuwse maanden staan vermeld, mogelijk als schrijfoefening.

Term

Het Hebreeuwse woord voor kalender, לּוּחַ, loeach, betekent ook een bord om van te eten, een bord om op te schrijven of een uithangbord. Een schematische tijdsvoorstelling van bijvoorbeeld de maand of volgende maanden op een bordje gekrast of getekend, vormde een kalender.

Lunisolaire kalender

In het jodendom gebruikt men een lunisolaire kalender: een maankalender die in het juiste seizoen wordt gehouden door het invoegen van schrikkelmaanden. Een ’synodische’ maand of lunatie duurt ca. 29,5 dagen waarbij de ene maand 29 en de andere maand weer 30 dagen duurt. Omdat er 12 joodse maanden zijn, komt men hierdoor uit op 354 dagen. Een maanjaar is dus ongeveer 11 dagen korter dan een jaar van een zonnekalender van 365 of 366 dagen.

Dit lost men op door een schrikkelmaand in te voegen. De naam van de schrikkelmaand is ve-adar of adar sjeni (in het Nederlands ook wel tweede adar of kortweg adar 2).

Schrikkelmaanden

In de rabbijns-joodsde kalender is het invoegen van de schrikkelmaand ve-adar gestandaardiseerd. De schrikkelmaand telt altijd 29 dagen en wordt ingevoegd in het 3e, 6e, 8e, 11e, 14e, 17e, en 19e jaar van de cyclus van Meton.

Herfst-tot-herfst

Hedendaagse Israëlische kalenders bevatten gewoonlijk de herfst-tot-herfst-kalender, die met de maand tisjri begint (de zevende maand volgens de Thora).

het artikel geschiedenis van de joodse kalender, voor een overzicht over wanneer het jaar vroeger begon.

Er zijn vele dubbele kalenders in omloop: ofwel de gregoriaanse kalender met de joodse maanden in het klein aangegeven, ofwel de joodse kalender met de data van de gregoriaanse kalender.

Maandnamen

Oorspronkelijk werden de maanden genummerd. Later kregen de maanden namen. Van de oude Hebreeuwse maandnamen zijn nog slechts enkele bekend. Tijdens de ballingschap in Babylon kwamen maandnamen in gebruik die gebaseerd waren op de Babylonische maandnamen. De Babylonische maandnamen waren Nisanu, Ayaru, Simanu, Du’uzu, Abu, Ululu, Tashritu, Arakshama, Kislimu, Tebetu, Shabatu en Adaru.

„godsdienstig” „burgerlijk” Hebreeuws maandnaam Oude Hebreeuwse naam
(vóór de Babylonische
ballingschap)
Gregoriaanse maandnaam
1 7 נִיסָן nisan,[a] abib,[b] awiew,[c] maart/april
2 8 אִיָּר / אייר ijar,[a] iar,[a] ijjar ziw,[b] ziew,[c] ziv april/mei
3 9 סִיוָן / סיוון sivan,[b] siwan,[c] mei/juni
4 10 תַּמּוּז tammuz,[b] tammoez[c] juni/juli
5 11 אָב ab,[b] av[c] juli/augustus
6 12 אֱלוּל elul,[b] eloel[c] augustus/september
7 1 תִּשׁרִי tisjri[a] etanim,[b] etaniem,[c] ethanim september/oktober
8 2 מַרְחֶשְׁוָן / מרחשוון chesjvan,[a] chesvan,[a]
ook: marchesjvan[a]
bul,[b] boel,[c] oktober/november
9 3 כִּסְלֵו / כסליו kislew,[b] kislev[c] november/december
10 4 טֵבֵת tebet,[b] tewet[c] december/januari
11 5 שְׁבָט sebat,[b]sjevat,[c] sjebath januari/februari
12 6 אֲדָר
(enkel in schrikkeljaren:
אֲדָר א׳ ’eerste adar’)
adar[a]  februari/maart
13 (13) אֲדָר ב׳ adar sjeni,[a] tweede adar,[a] ve-adar, adar 2 (in schrikkeljaren) in maart/april
Spellingsnotities

a Volgens de woordenlijst van de Stichting Hebreeuwse en Jiddisje woorden in het Nederlands.

b Hebreeuws-Nederlands, gangbare versie volgens de woordenlijst van de Stichting Hebreeuwse en Jiddisje woorden in het Nederlands.

c Hebreeuws-Nederlands, transcriptieversie volgens de woordenlijst van de Stichting Hebreeuwse en Jiddisje woorden in het Nederlands.

jaarlengte Nederlandse benaming
353 dagen onvolledig (of onvoltallig) gewoon jaar
354 regelmatig gewoon jaar
355 volledig (of voltallig) gewoon jaar
383 onvolledig (of onvoltallig) schrikkeljaar
384 regelmatig schrikkeljaar
385 volledig (of voltallig) schrikkeljaar

Jaarlengte

Volgens de regels van de rabbijns-joodse kalender kan het jaar verschillende lengtes hebben. De gewone jaren hebben 353, 354 of 355 dagen. De schrikkeljaren (ook: ’empolische jaren’) hebben 383, 384 of 385 dagen.[2][3]

Dagindeling

Een dag begint bij zonsondergang op de vooravond ervan. De zonsondergang werd door Maimonides gedefinieerd als het tijdstip wanneer drie sterren van gemiddelde glans zichtbaar worden. Een moderne definitie luidt: wanneer het middelpunt van de zon 7° onder de geometrische horizon staat. Dat is iets later dan de burgerlijke schemering, wanneer het middelpunt van de zon 6° onder de horizon staat.

Voor kalenderberekeningen gebruikt men vaste uren die de lengte hebben van 1/24 van een etmaal, en neemt men 18:00 uur voor het begin van een dag.

Een dag is ingedeeld in 24 uur, elk met 1080 delen (chalakim). Elke minuut bevat bijgevolg 18 chalakim (enkelvoud chelek). Een chelek is 3⅓ seconden.

In de oudheid stond de lengte van de uren niet vast, aangezien de zonsondergang niet constant op het zelfde uur plaatsvindt. Zo is ook nu nog de plaatselijke tijd van de zonsondergang bepalend voor het begin van de halachische dag. (De dag volgens de joodse geboden.) Dit heeft invloed op de gebedstijden en op het begin en einde van de sabbat en feest- of vastendagen. De tijdsinterval tussen de zonsopgang en de zonsondergang wordt gemeten en in 12 gelijke delen verdeeld: dit zijn de sjaot zemanijot, de halachische uren.

Molad

Het jaarbegin werd vroeger bepaald werd door het zichtbaar worden van de nieuwe maansikkel te Jeruzalem; de rabbijns-joodse kalender maakt in plaats daarvan gebruik van de berekende joodse nieuwe maan of ’molad’. Aan de hand van de molad tisjri, de molad van de maand tisjri, wordt bepaald wanneer het jaar begint.

Dechiot

Opdat niet teveel vasten- of feestdagen vlak voor of na sabbatdagen zouden vallen, bestaan in de rabbijns-joodse kalender vier regels (dechiot, enkelvoud dechia) waardoor het begin van het nieuwe jaar een dag of zelfs twee dagen uitgesteld wordt.

het artikel Dechia

Maand

Een maand heeft 29 of 30 dagen. Een maand met 30 dagen is vol (מלא, malee) een maand met 29 dagen heet ’onvolledig’ (חסר, chasser).

De maanden nisan, sivan, av, tisjri, en sjevat hebben in de rabbijns-joodse kalender altijd 30 dagen. De maanden ijar, tammoez, eloel, tevet en adar (of in schrikkeljaren de tweede adar) hebben altijd 29 dagen.

De maand adar I, die in schrikkeljaren wordt ingevoegd voor de maand adar II, heeft 30 dagen. (Dit houdt in dat feest- en gedenkdagen, die in een gewoon jaar in de maand adar vallen, in een schrikkeljaar in de maand ve-adar (adar II) vallen.)

De maanden chesjvan en kislev kunnen in lengte variëren. Er zijn maar drie combinaties mogelijk: ofwel hebben ze alle drie 30 dagen, ofwel 29 dagen, ofwel heeft chesjvan 29 dagen en kislev 30.

Jaartelling

De nu gebruikelijke joodse jaartelling rekent vanaf het jaar waarvan de rabbijnse chronologie aanneemt dat de schepping van de wereld heeft plaatsgevonden, (de Anno Mundi).

„In verscheidene rabbijnse berekeningen begon het ’Tijdperk van de Schepping’ in de herfst van een van de jaren tussen 3762 en 3758 vóór de gangbare jaartelling [voor Christus]. Sinds de twaalfde eeuw werd het aanvaard dat dit tijdperk in 3761 voor de gangbare jaartelling begon (om exact te zijn, op 7 oktober van dat jaar).”[1](juliaans) (Dit komt overeen met 6 september(gregoriaans), juliaanse dag 347998.) Het joodse jaar 5784 komt zodoende overeen met het algemene of gregoriaanse jaar (sept./okt., tisjri) 2023 - 2024.

Nauwkeurigheid

De rabbijns-joodse kalender rekent 2913753⁄25920 dagen of 29 dagen, 12 uur en 793 ’delen’ (chalakim) als lengte van een synodale maand en neemt aan dat deze even lang zijn. Omgerekend zijn dit (bij benadering) 29,5305941235 dagen. Het verschil met de moderne wetenschappelijke schatting bedraagt minder dan een halve seconde.

In het kalendersysteem wordt ook aangenomen dat een tropisch jaar de exacte lengte heeft van 127⁄19, dat is ongeveer 365,2468 dagen. Het tropische jaar (365,2422 dagen) wordt dus ongeveer 0,0046 dagen overschat, wat neerkomt op ongeveer zeven minuten per jaar. Dit betekent dat de rabbijns-joodse berekende kalender per 216 jaar één dag „achterloopt”. De afwijking is kleiner dan die van de juliaanse kalender, waarin een jaar van 365,2500 dagen gebruikt wordt, wat een verschil is van 0,0078 dagen per jaar, of een dag per 128 jaar. Maar de afwijking is heel wat groter dan die van de gregoriaanse kalender, waarin het jaar van 365,2425 dagen een verschil uitmaakt van 0,0003 dagen per jaar, wat pas na 3333 jaar een dag verschil maakt.

Door de verschuiving van de kalender en door de rabbijnse dechiot, regels die bepalen wanneer het begin van het jaar een dag wordt uitgesteld, kan het in de rabbijns-joodse kalender voorkomen dat het Pesach soms wel een maand „te laat” gevierd wordt. Het valt dan zowat een maand na Pasen. Dit gebeurt bijvoorbeeld in 2016 en opnieuw in 2019.

In 1953 ontstond de paradoxe situatie dat de Birkat Hachama, een herdenking die om de 28 jaar plaatsvindt en die traditioneel de lente-equinox zou vieren, op 8 april viel, acht dagen na het Pesach, dat na het begin van de lente (de lente-equinox) valt.

Zie ook

Bronnen, noten en/of referenties

Weblinks

Jewish Encyclopedia 1906  (en) Calendar, Hebrew, “Luaḥ” = table, in: Jewish Encyclopedia, New York: Funk & Wagnalls, 1901-1906. (vertaal via: Vertaal via Google translate)

The Catholic Encyclopedia (1917)  (en) Jewish Calendar, in: Catholic Encyclopedia, New York, Robert Appleton Company, 1907-1912. (vertaal via: Vertaal via Google translate)

Wikibooks  (en) Wikibooks: Computer programming: Hebrew calendar


Verwijzingen en noten

1 (en) Encyclopaedia Judaica, second edition, 1971, volume 4.

2 Kalender op sterrenkunde.nl

3 Moderne kalenders op Astronomie Antwoorden (http://aa.quae.nl)

rel=nofollow
rel=nofollow
rel=nofollow
rel=nofollow