Habitus (dichtbundel)

Habitus is een dichtbundel van Radna Fabias waarmee zij debuteerde in 2018. De bundel bevat een selectie van Fabias’ verzameld materiaal over een periode van tien jaar. Habitus is één van de meest gelauwerde bundels van de laatste decennia en werd met veel lof ontvangen, met name door de sterke visuele vorm van schrijven.

Inhoud/Stijl

Habitus behoort tot de post-koloniale literatuur. Identiteitspolitiek speelt dus ook een grote rol; de worstelingen van de migrant met het leven tussen twee werelden en gender-rollen worden veelal besproken. Vooral het misbruik tegenover vrouwen en het machogedrag van de man zijn terugkerende thema’s. De bundel speelt zich op zowel Curaçao als Nederland af. Habitus’ relatief zware thematiek (geweld, misbruik, schaamte, religie en dood) wordt gebracht met humor en zelfspot, waardoor er lucht aan wordt gegeven. Veel gedichten bevatten referenties naar scenarioschrijven en de filmwereld, waarin Fabias’ achtergrond als toneelschrijfster tot uitdrukking komt.

Vorm

Habitus betekent verschijningsvorm of uiterlijk in het Latijn. De presentatie van de gedichten is schijnbaar vormloos. Dit komt mede door het gebrek aan hoofdletters en punten. De enige hoofdletters die worden gebruikt zijn in Bijbelse benamingen. Het woord ‘neger’, indien gebruikt, wordt standaard schuingedrukt. De opmaak van de tekst verschilt vaak. Ook al zijn de meeste gedichten uitgelijnd naar links, soms wordt er gebruik gemaakt van een andere tekstopmaak. Zo is de tekst van de “reisgids” serie standaard gecentreerd en wordt er in “wat ik verstopte”, “vleeswording” gebruik gemaakt van afwisselende uitlijning naar rechts en links. Ook wordt er gebruik gemaakt van een onconventionele regelscheiding.

Structuur

Habitus is ingedeeld in drie delen, “Uitzicht met kokosnoot”, “Rib” en “Aantoonbaar geleverde inspanning”, met een epiloog op het einde.

Uitzicht met kokosnoot

“Uitzicht met kokosnoot” is het eerste deel van Habitus en speelt zich grotendeels af op Curaçao. Tweesplitsing en contrast zijn terugkerende thema’s in dit deel; “Uitzicht met kokosnoot” beschrijft Fabias’ gemengde gevoelens met betrekking tot haar geboorte-eiland, waarin ze voortdurend worstelt tussen een bijna melancholisch verlangen en een snijdende pijn/woede. Deze worsteling wordt letterlijk uitgebeeld in het gedicht “uitzicht met kokosnoot (in sovjet-montage)”, waarin Fabias de vredige beelden van de opkomende zon naast beelden van geweld en verdriet plaatst:

“de zon komt op boven het bloeiende tropische landschap maar elders

slaat iemand op een donkere parkeerplaats met een knuppel op de voorruit van een auto”

“Uitzicht met kokosnoot” wordt ingeleid met het eerste gedicht “wat ik verstopte”; een pijnlijke ode aan Curaçao. Hierin worden de hitte en droogte van het eiland beschreven, de vrouwen en moeders die er vaak alleen voor staan en ook het machogedrag van de mannen. De vliegveld check-ups die zowel in “openingsscène” als “slotscène” beschreven worden, illustreren Fabias’ diepe schaamte en pijn die ze onder haar kleding verbergt. De “reisgids” serie geeft een cynische kritiek op hoe het eiland wordt uitgemolken door toerisme. In “handoplegging” wordt het misbruik van de kerk beschreven. Religie speelt vaker een rol in Habitus en wordt vaak verbonden met schaamte en het koloniale verleden. Ook de afwezigheid van vaders is prominent. Zo wordt het woord ‘vader’, met uitzondering van verwijzingen naar God, standaard vervangen met moeder zoals in het gedicht “int. moederland”. De enige keer dat het woord vader niet in een Bijbelse context wordt gebruikt is in de titel van het gedicht “vader”; een lege pagina met onderaan de pagina drie zinnen:

“en de oude man ging naar de zee

en de oude man ving niks meer

en de oude man vond daar zijn nietigheid”

De zon en de zee worden vaak gecontrasteerd, waarbij de zon geassocieerd wordt met hitte, vuur en pijn en de zee wordt afgebeeld als verkoelend en blauw, nadruk leggend op de absurde combinatie van de twee extremen, zoals in “wat ik verstopte”.

“hoe alles door zee omringd is hoe alles onder de zon verschroeid”

“de zon

het blauw

het onmogelijke blauw van de lucht

het onmogelijke blauw van de zee”

Rib

“Rib” is het tweede deel van Habitus. “Rib” focust meer op het lichamelijke/het zelf en gaat dieper in op de rol die de vrouw wordt toegekend. Het heeft dus een meer spirituele insteek en dat is ook te merken aan de Bijbelse en astronomische referenties. De rib is een terugkerend motief; de rol van Adams rib in de creatie van Eva wordt gebruikt om de rol van de vrouw tegenover de man te belichten. De vervloeking van Eva na het eten van de verboden vrucht; de bevalling en het in dienst staan van de man, staan daarin centraal. De historische connotatie van de rib als motief toont tegelijkertijd aan hoe ver terug deze traditionele gender-rollen te traceren zijn.

“als hij slaapt

als hij ten slotte slaapt

nestel ik me in zijn torso zodat hij zijn rib niet meer mist”

Het gedicht “rib” sluit hier ook op aan en beschrijft de normen en de waarden die de vrouw vanaf haar geboorte worden opgelegd:

“heb manieren

laat je uitkleden, wees

optilbaar, wees

kneedbaar, toon je

penetreerbaar en

gretig

dat mag even

wees nu gretig

stop”

Over het algemeen is het deel “Rib” feministisch van aard. Aan de rol van Eva in de creatie van de zonde van de mens wordt bijvoorbeeld een feministische wending gegeven in de eerste twee regels van “stille beschouwing (in het donker)”:

“de schoonheid van de slangenhuid is alleen waarneembaar voor hen die geen angst kennen

voor fallische vormen en serpenterende bewegingen”

Tegelijkertijd wordt ook een beeld geschetst hoe de (Caribische) vrouw zich verhoudt tot de man. “(over)grootmoederlijk advies” beschrijft een wantrouwende blik op mannen (ook soms negers genoemd) en insinueert dat dit beeld generatie op generatie wordt overgedragen door moeders en dochters. Erfelijkheid en moederschap worden ook vaker aangehaald in dit deel, zoals in “vleeswording”, waarin Fabias haar eigen geboorte beschrijft. De lichamelijke thematiek van “Rib” bevat ook veel referenties naar seks; zowel in seksueel geweld zoals in “stille beschouwing (in het donker)”, maar ook in fantasieën zoals in “de verlatenheid van grensgebieden” en “oorlog”. Vuur wordt alom geassocieerd met de eros van de mens. In “vleeswording” beschrijft Fabias hoe vuur een verlangen naar een thuis voor haar is;

“dit is vasteland

blijf altijd op het vasteland blijf altijd

naar de horizon kijken zoek altijd

de vuurtoren

ik had andermans tranen in mijn oren

ik verstond het niet, dus ik zocht altijd vuur

als ik thuis wilde komen”

Referenties naar vuur komen hierna telkens terug. Fabias gebruikt het vaak om zichzelf te omschrijven;

“nu ben ik vuur

nu ben ik hier

volg de brandlucht de rook en de as

als je me zoekt”

“ik rook ik brand ik spuw weer maak met mijn vijand

vlammen op vloeren bedden banken krukken stoelen”

Aantoonbaar geleverde inspanning

“Aantoonbaar geleverde inspanning” is het laatste deel van de bundel. Over het algemeen is dit deel gewijd aan het aanpassen aan de Nederlandse cultuur. Zo spelen meeste gedichten zich af in Nederland, en refereert de titel van dit deel aan de term die gebruikt wordt in het inburgeringsproces in Nederland. In dit bureaucratisch proces wordt ontheffing aangeboden in het geval als er genoeg ‘aantoonbaar geleverde inspanning’ wordt getoond door de inburgeraar. De inburgeraar hoeft dan geen inburgeringsexamen af te leggen. In het gedicht “aantoonbaar geleverde inspanning” bekritiseert Fabias op een cynische manier het integratieproces in Nederland. Het gedicht is enigszins ironisch: inwoners van de voormalige Antillen hoeven ook geen inburgeringsexamen af te leggen. Door deze term wel te gebruiken doet Fabias suggereren dat, examen of niet, het aanpassen in Nederland nog steeds hetzelfde bureaucratische karakter kent.

“de ballotant is beter verklaard - of op z’n minst zo goed als het worden zal -

maakt nauwelijks nog taalfouten

klinkt als een nieuwslezeres

beheerst, voor zover dat mogelijk is, de eigen gedachten

beheerst, voor een aanvaardbaar percentage, de eigen emoties

gooit niet langer gietijzeren objecten naar getroebleerde mannen

is de moedertaal vergeten

droomt in de taal van de voormalige eigenaar

kleedt broeders uit heeft zusters lief staat open

voor blauwe ogen”

Het gedicht bevat veel verwijzingen naar de voormalige koloniale verhouding tussen Curaçao en Nederland. Zo is de toon van het gedicht die van de voormalige eigenaar, autoritair en neerbuigend. De nadruk die op genezen wordt gelegd insinueert een ziekte, eentje die gepaard gaat met het los staan van Nederland. Het open staan voor blauwe ogen en de insinuatie dat dit voor de integratie niet het geval was; illustreert de bevooroordeling die vanuit beide kanten kan komen.

Epiloog

De epiloog bevat slechts één gedicht, “roestplaats”. Het beschrijft Fabias’ bewuste keuze om geen kind te baren uit angst dat het kind zijn kinderen zal verlaten, net zoals haar vader haar ook heeft verlaten. Het sluit af met een hint van trots.

“mijn afgeklemde eierstokken zijn schoon

mijn afgeklemde eierstokken zijn schitterend

mijn afgeklemde eierstokken zijn vervaardigd van reactieve metalen

dan rust ik

hier roest ik

hier stopt het”

Nominaties en prijzen

Habitus is sinds de publicatie genomineerd voor een aantal prijzen, waarvan Fabias er drie van wist te verzilveren. De C. Buddingh’-prijs voor beste debuut ontving zij in 2018. De Awater Poëzieprijs 2018 en de Herman de Coninckprijs werden allebei in 2019 toegekend. In 2019 werd Habitus genomineerd voor de Grote Poëzieprijs.

Bronnen, noten en/of referenties

Albert Schaffer. ‘De ruimte van het volledige leven.’ De Groene Amsterdammer (14 maart 2018). Geraadpleegd op 14 mei 2019.

Coen Peppelenbos. ‘Nieuws: Radna Fabias wint elfde Awater Poëzieprijs 2018.’ TZUM (25 januari 2019). Geraadpleegd op 15 mei 2019.

Feline Steekstra. ‘Genomineerd Habitus van Radna Fabias.’ De Grote Poëzieprijs. Geraadpleegd op 15 mei 2019.

Ingrid van der Graaf. ‘Herman de Coninckprijs voor dichter Radna Fabias.’ Literair Nederland (21 maart 2019). Geraadpleegd op 15 mei 2019.

Haro Kraak. ‘In de gedichten van poëzietalent Radna Fabias buitelen de beelden en details vaak over elkaar heen.’ De Volkskrant (27 december 2018). Geraadpleegd op 22 maart 2019.

Marjoleine de Vos. ‘Ik ben ongeschikt als rolmodel.’ NRC (2018). Geraadpleegd op 5 mei 2019.

Radna Fabias. Habitus. De Arbeidspers, 2018.

Thomas de Veen. ‘Radna Fabias schreef met Habitus het beste poëziedebuut.’ NRC (31 mei 2018). Geraadpleegd op 15 mei 2019.